ربع رشیدی، یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دانشگاه‌های بین‌المللی جهان که پیشینه‌ای بیش از ۷۰۰ ساله دارد، در معرض خطر جدی ویرانی قرار گرفته و در اثر بی‌اعتنایی مسئولان، حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و برداشت مصالح برای ساخت‌وساز، آسیب‌های گسترده‌ای دیده است. حال‌آنکه این مجموعه دانشگاهی حدود هفت قرن پیش، میزبان دانشجویانی از نقاط مختلف جهان از جمله چین و هند بود.
خطر تخریب در حالی ربع رشیدی را تهدید می‌کند که مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم جمهوری اسلامی، در روزهای نخست شروع به کارش، ادعا کرد میراث فرهنگی را «بزرگ‌ترین ظرفیت دیپلماسی ایران» می‌داند. او حتی در ادامه سخنانش، محوطه تاریخی و دانشگاه ربع رشیدی در خیابان عباسی تبریز را مثال زد و گفت که در زمان فعالیت این دانشگاه، دانشجویان به هفت زبان مختلف آنجا آموزش می‌دیدند.
به‌رغم اینکه ربع رشیدی اهمیت تاریخی، فرهنگی و دانشگاهی دارد، در سایه بی‌اعتنایی مسئولان در معرض نابودی قرار گرفته و بر اساس گزارش خبرگزاری ایلنا، تنها آزادسازی عرصه این بنای ثبت ملی، بدون در نظر گرفتن حریم درجه ۱ آن، نیازمند بودجه‌ای بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان است؛ رقمی که میراث فرهنگی ادعا می‌کند «به دلیل کمبود منابع»، قادر به تامین آن نیست.
کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی معتقدند مجموعه‌هایی چون ربع رشیدی نه‌تنها به‌درستی معرفی نشده‌اند، بلکه حتی در سطح ملی نیز ناشناخته باقی مانده‌اند. مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت استان آذربایجان شرقی، ضمن تاکید بر اهمیت مرمت آثار تاریخی، معرفی و شناسایی آن‌ها را نیز ضروری خواند و گفت: «معرفی و شناسایی صحیح اثر نیز باید در اولویت قرار گیرد. اینکه یک اثر تنها در بازه‌ای محدود مرمت و سپس رها شود، به حفظ آن کمکی نخواهد کرد.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
این کارشناس میراث فرهنگی سرعت‌بخشی به مطالعات و تدوین برنامه‌ای جامع برای معرفی ربع رشیدی را هم ضروری خواند؛ مطالعاتی که به گفته وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، بر اساس تفاهم‌نامه سال ۱۳۹۷ دانشگاه هنر تبریز و اداره‌کل میراث فرهنگی، سه فصل آن انجام شد، اما با شروع همه‌گیری کرونا متوقف شد و این وقفه تا سال ۱۴۰۳ ادامه یافت.
به گفته این مقام دولتی، فصل چهارم مطالعات باستان‌شناسی ربع رشیدی در بهمن و اسفند ۱۴۰۳ انجام شد و هم‌اکنون برنامه‌ریزی برای فصل پنجم در حال اجرا است، مشروط به اینکه مجوزهای لازم صادر شود.
معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی «تملک ناقص عرصه و معضل حریم» را موانع پیش روی حفاظت از ربع رشیدی خواند و گفت که برای مرمت، مطالعات و حفاظت از این مجموعه برنامه‌ای پنج‌ساله طراحی شده، اما مشکلاتی نظیر تعیین تکلیف حریم درجه۱ و حریم منظری ربع رشیدی همچنان باقی است.
او ادامه داد: «این اثر در محدوده شهری تبریز قرار دارد و حتی در عرصه آن ساخت‌وسازهای گسترده صورت گرفته است. تاکنون بخشی از عرصه تملک شده، اما کافی نیست. برای تکمیل تملک عرصه، بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است. پس از آن، باید به سراغ تعیین حریم‌ها و اختصاص بودجه برای حفاظت برویم.»
به گفته این مقام میراث فرهنگی، «فقط پس از تکمیل مراحل تملک و حفاظت می‌توان به‌صورت جدی به معرفی ربع رشیدی پرداخت؛ چه از طریق پژوهش‌های علمی و چه از مسیر برگزاری سمینارها و کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی».
محوطه تاریخی ربع رشیدی، در استان آذربایجان شرقی در حالی با خطر نابودی مواجه است که پژوهشگران با استناد به مطالعات ژئوفیزیکی، احتمال داده‌اند سازه‌ای عظیم به مساحت سه هزار و ۶۰۰ مترمربع زیر این محوطه و در لایه‌های زیرین سازه کنونی مدفون است که ماهیت و کاربری آن به تحقیقات مفصل نیاز دارد.
بهرام آجرلو، باستان‌شناس و رئیس دانشکده حفاظت دانشگاه هنر تبریز، نیز ضمن تایید این موضوع گفت که ربع رشیدی اصلی زیر لایه‌های معماری عثمانی است که باید با تکنیک‌های باستان‌شناسی به آن‌ها دسترسی پیدا کرد.
آجرلو که با همکاری باستان‌شناسان آلمانی سرپرستی سه فصل کاوش بین‌المللی ربع رشیدی را بر عهده داشت، به میراث‌باشی گفت: «مطالعات ژئوفیزیکی یک سازه عظیم ۶۰ متر در ۶۰ متر را در دل زمین نشان می‌دهد. باید مشخص شود این سه هزار و ۶۰۰ مترمربع مدفونی زیر خاک چه بوده و چه کاربری داشته است.»
به گفته این باستان‌شناس، در متون تاریخی دوره‌های پیش از ایلخانی به ربع رشیدی اشاره‌ای نشده، اما از وجود سفال‌های دوره آهن و مفرغ در محوطه شواهدی موجود است و اگر اثری هم باشد، در لایه‌های خیلی تحتانی‌تر قرار دارد.
او در توصیف اهمیت ربع رشیدی گفت کسانی که در حوزه مرمت کاشی کار می‌کنند، فرضیه‌شان این است که مبدا هنر کاشی‌کاری معرق نه‌تنها در ایران بلکه کل جهان اسلام، ربع رشیدی بوده است.
محوطه تاریخی ربع رشیدی سال ۱۳۵۴ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد، ولی مرور اخبار مربوط به این شهرک دانشگاهی نشان می‌دهد که طی سال‌های پس از انقلاب، همواره مسائلی مانند کمبود بودجه و ناهماهنگی بین دستگاه‌های دولتی و اجرایی، این اثر تاریخی را با چالش مواجه کرده است.
پیش‌تر نیز خبرگزاری مهر در گزارشی نوشته بود که این شهرک دانشگاهی اکنون به یک محوطه خاکی و مخروبه تبدیل شده است و بیم آن می‌رود که زیر ساختمان‌های مسکونی، زمین فوتبال و فروشگاه زنجیره‌ای در حال ساخت، برای همیشه مدفون بماند.
ربع رشیدی در دوره ایلخانی و به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر برجسته غازان‌خان، در حاشیه شهر تبریز ساخته شد. این شهرک دانشگاهی در قرن هشتم هجری (حدود ۷۰۰ سال پیش) مرکز علمی، پزشکی، فرهنگی و هنری جهان اسلام بود.
بر اساس منابع تاریخی و وقف‌نامه خواجه رشیدالدین، این مجموعه شامل مسجد، مدرسه، بیمارستان، کتابخانه، دارالایتام (پرورشگاه)، حمام، مهمانسرا، کارگاه‌های صنعتی، و مدارس عالی بود و مانند بیشتر شهرهای کهن، حصار و بارویی بزرگ داشت. فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز، املاک فراوانی را در نقاط مختلف ایران، عراق، افغانستان، گرجستان، روم، آذربایجان، ترکیه و سوریه وقف آن کرد.
سازمان کتابخانه ملی ایران خرداد ۱۳۸۶ وقف‌نامه ربع رشیدی را به یونسکو معرفی کرد که به همراه شاهنامه بایسنقری، در فهرست میراث مستند این سازمان به ثبت رسید.
با قتل خواجه رشیدالدین و تخریب‌های ناشی از حملات مغولان، تاتارها و عثمانی‌ها، ربع رشیدی به‌تدریج از رونق افتاد. در سال‌های نخست صفویه، عثمانی‌ها با تخریب بخش‌های عمده این مجموعه، روی بقایای آن قلعه نظامی ساختند. از آن زمان تا امروز، این میراث عظیم زیر سنگینی خاک و فراموشی مدفون مانده است.
