محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سفر اخیر به عراق پیشنهاد امضاء «پیمان عدم تجاوز» را به همسایگان عرب ایران در حوزه خلیج فارس ارایه داد. عباس عراقچی، معاون سیاسی و عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه، نیز بارها این گزینه را مطرح کرده اند. اما این پیمان که دوستانه و آشتی جویانه به نظر می رسد، نتوانسته توجه اعراب به خصوص عربستان سعودی و امارات متحده عربی را جلب کند.
در این مدت تنها عراق و روسیه از این پیشنهاد استقبال کرده اند و وزیر امور خارجه قطر نیز آن را قابل تامل توصیف کرده است. محمد آل ثانی که کشورش روابط خوبی با ایران دارد، در گفت و گو با روسیا الیوم تاکید کرد، دیدگاه عربی مشترکی در مورد ایران وجود ندارد.
به رغم اظهارات وزیر امور خارجه قطر، سران کشورهای عرب و مسلمان در نشست های اضطراری پنجشنبه و جمعه گذشته که به دعوت پادشاه عربستان در مکه برگزار شد، نه تنها این پیشنهاد ایران را بررسی نکردند، بلکه بیانیه هایی در محکومیت اقدامات مداخله جویانه ایران منتشر کردند. بیانیه ای که هماهنگی مواضع اغلب این کشورها با سیاست های ریاض را به نمایش گذاشت و نخست وزیر قطر نیز از امضاء کنندگان آن بود. البته محمد آل ثانی با گذشت سه روز از انتشار این بیانیه ها، می گوید ملاحظه هایی به آن وارد است. به گفته او این بیانیه ها ایران را محکوم کرده اند، اما از یک سیاست معتدل برای مذاکره با ایران صحبتی نشده است.
پیمان عدم تجاوز چیست؟
اما آنچه که ظریف پیشنهاد داده و به پیمان عدم تجاوز معروف است، سابقه ای تاریخی دارد. امضاء کنندگان معاهده عدم تجاوز متعهد می شوند در اقدام نظامی علیه یکدیگر شرکت نکنند. این معاهده ها در دهه‌های 20 و 30 میلادی متداول بودند و پس از جنگ جهانی دوم استفاده از آنها کمتر شد. قدیمی ترین معاهده ها از این دست به معاهده لندن در سال 1518 باز می گردد و کشورهای اروپایی عضو آن علاوه بر تعهد به عدم تجاوز به یکدیگر، به کاردینال توماس ولسی، طراح این پیمان در مبارزه با اوج گیری امپراطوری عثمانی کمک کردند. یکی از معروف ترین پیمان های عدم تجاوز قرارداد مولوتوف-روبین تروپ است که در سال 1939 بین شوروی و آلمان نازی امضا شد. البته این معاهده دو سال بعد با حمله آلمان به شوروی به شکست انجامید.
معاهده سعد آباد یکی از نمونه های پیمان عدم تجاوز با مشارکت ایران است که در هشتم جولای 1937 در کاخ سعد آباد تهران بین ترکیه، ایران، عراق و افغانستان امضاء شد. چهار کشور عضو معاهده سعدآباد، متعهد شدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند، مرزهای مشترک را محترم بشمارند، از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر خودداری کرده و از تشکیل جمعیت‌ها و دسته‌بندی‌هایی که هدف آنها اخلال در صلح بین کشورهای همجوار باشد، جلوگیری کنند.
پیمان عدم تجاوز در دهه های اخیر در موارد مناقشه برانگیزی مانند مساله کره شمالی نیز بارها مطرح شده است.
بی پاسخ ماندن پیشنهاد ایران
پیشنهاد وزیر امور خارجه ایران برای امضاء پیمان عدم تجاوز در شرایطی مطرح می شود که روابط تهران با ریاض و ابوظبی در پایین ترین سطح خود قرار دارد و دو طرف مدت هاست به طور رسمی با هم تماس نداشته اند. از ژانویه 2016، پس از حمله به کنسولگری عربستان در ایران، روابط دو کشور رو به سردی گرایید و اغلب متحدان عربستان مناسبات خود را با جمهوری اسلامی کاهش دادند. پذیرش این پیشنهاد در حالی که دو طرف لحن تندی علیه یکدیگر دارند و اختلافات قبلی از حل نشده باقی مانده اند، دشوار به نظر می رسد.
از سوی دیگر آمریکا و عربستان و امارات بر این باورند گروه های نیابتی تحت فرمان جمهوری اسلامی، مسئول انفجار چهار نفتکش در بندر فجیره و حمله پهپادی به ایستگاه پمپاژ نفت در عربستان هستند. تهران این اتهام ها را رد می کند، اما ریاض معتقد است ماجراجویی های مستقیم و غیر مستقیم ایران در منطقه و دخالت در امور داخلی کشورها دردسرساز است.
ظریف در سفر اخیر به نیویورک، در پاسخ به پرسشی در خصوص تهدید ایران به بستن تنگه هرمز گفت، او تصمیم گیرنده نیست و در مورد انسداد تنگه هرمز بخش نظامی تصمیم گیری می کند. تنگه هرمز محل عبور حدود یک سوم از کل نفت صادراتی جهان است و عربستان سعودی و امارات متحده عربی بخش عمده ای از نفت خود را از این طریق صادر می کنند.
او پیش تر نیز در واکنش به نادیده گرفته شدن در سیاست خارجی از سمت خود استعفا کرده بود. ششم اسفندماه گذشته، زمانی که بشار اسد، رئیس جمهور سوریه در سفری سرزده به ملاقات رهبر جمهوری اسلامی رفت، عکس این نشست با حضور حسن روحانی، رئیس جمهور و قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس در خروجی رسانه ها قرار گرفت. بی خبری ظریف از این نشست به اندازه ای برای او سنگین بود که خبر استعفای اش را در توییتر منتشر کرد.
البته این استعفا پذیرفته نشد و او دو روز بعد به کارش بازگشت. اما در توجیه دلیل این استعفا گفت:«هر دستگاهی نمی تواند سیاست خارجی خودش را داشته باشد». حتی قبل از استعفای ظریف نیز روشن بود، دست کم سیاست خارجی ایران در منطقه، خارج از کنترل دولت روحانی و تیم سیاست خارجی او به رهبری ظریف است.
به نظر می رسد هدف ظریف از طرح این پیشنهاد فرو نشاندن بحران و آرام کردن اوضاع منطقه از طریق تعامل با همسایگان عرب باشد، اما در مقابل آن گزارش هایی قرار دارد که مین های متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را تا نفتکش های عربستان سعودی در سواحل امارات ردیابی کرده اند. عربستان و دیگر کشورهای عرب هم پیمان آن در مواجهه با این موضع دوگانه، فعلا در برابر پیشنهادی که از جایگاه وزیر امور خارجه ایران ارایه شده، سکوت کرده اند.
*وال استریت ژورنال به نقل از جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا گزارش داد، ایران برای حمله به چهار نفتکش از مین استفاده کرده است. https://on.wsj.com/2Z07HsL
