موج جدید واکسن‌ستیزی در پیش است

بریتانیا در حال گذر از اوج آغازین همه‌گیری کرونا است، اما برای کارشناسانِ واقعیت‌سنجی نبرد با اطلاعات نادرست تازه آغاز شده است.

در طول این بحران راجع به "درمان‌های" معجزه‌آسا، خاستگاه ویروس کرونا و نظریه‌های توطئه‌آمیز مخربی که کرونا را به فناوری نسل ۵ ربط می‌دهد، چه ادعاهای کذبی که نشنیده‌ایم. اما اکنون نظریه‌های توطئه‌آمیز بی‌اساس مبتنی بر ضدیت با واکسن به میدان آمده است. حتی اگر اقلیت کوچکی هم به واکسن زدن تن ندهند، پیامدهای فاجعه‌باری گریبان‌گیر همگان می‌شود.

متأسفانه در گذشته هم با واکسن‌ستیزی مواجه بوده‌ایم و تقریباً در جای جای جهان در جلد جامعه نفوذ کرده است. اکنون سازمان بهداشت جهانی (دبلیو.اچ.او) واکسن‌گریزی را در فهرست ۱۰ تهدید اصلی در برابر بهداشت عمومی جهانیان قرار داده است.

اکنون که به سوی این نبرد جدید پیش می‌رویم خیلی مهم است که از بحران‌های گذشته درس بگیریم. در دهه‌های اخیر می‌توان به شیوع بیماری فلج اطفال سال ۲۰۰۳ در بخش‌هایی از نیجریه اشاره کرد که مقامات سه استان با استناد به ادعاهای کذبِ آلودگی واکسن‌ها به عامل‌های ضدباروری، اچ‌آی‌وی و عامل‌های سرطان‌زا،  به مدت ۱۱ ماه جلوی اقدامات ایمن‌سازی را گرفته بودند. این تحریم موقتی بود ولی خسارت‌های دیرپایی داشت به طوری که به گزارش دبلیو.اچ.او متوقف کردن همه‌گیری افسارگسیخته بیماری فلج اطفال تا سال ۲۰۱۶ به درازا کشید.

ادعاهای محلی مبنی بر حقه‌بازی بودن ابتلا به ویروس‌های ابولا و زیکا هم به شیوع آن‌ها به ترتیب در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ دامن زد. همچنین هراس همگانی از واکسن ام‌ام‌آر در بریتانیا نیز به ادعاهای اندرو ویکفیلد در سال ۱۹۹۸ ربط پیدا می‌کرد؛ ادعاهایی مبنی بر این که باعث بروز بیماری در خودماندگی می‌شود و اکنون کاملاً بی‌اعتباری آن ثابت شده است، اما بر آهنگ ایمن‌سازی اثرات منفی دیرپایی گذاشت. به گزارش  مؤسسه خیریه نافیلد تراست بین سال‌های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ میلادی ۹۱ درصد کودکان واکسن زدند اما این شاخص در سال ۲۰۰۳ به ۸۰ درصد کاهش یافت.

این پدیده مشکل تازه‌ای نیست. برای برخی بدبینی به واکسن حاصل دیدگاه‌های توطئه‌آمیز است یعنی گرایش به نگریستن جهان از پشت عینک سوء‌ظن و بی‌اعتمادی. به عبارت دیگر شواهد را به آسانی دست‌کم می‌گیرند یا به روش‌های تخیلی دیگر از نو تفسیر می‌کنند.

از همین منظر است که موضوع اهمیت زیادی پیدا می‌کند. نخست به دلیل آن که چنین مشکلی را به آسانی نمی‌توان اصلاح کرد اما نکته‌ای که از همه مهم‌تر است سرایت توهم توطئه از گروه کوچکی که در مورد آن متقاعد شده‌اند به عموم مردم است. تحقیقات روان‌شناختی بارها و بارها نشان داده است که قرار داشتن در معرض اطلاعاتی که مدام تکرار می‌شوند باورپذیری آن‌ها را افزایش می‌دهد و همین که در اذهان مردم جا بیفتند اصلاح آن‌ها خیلی دشوارتر می‌شود. طبق بررسی‌هایی که در مورد تحقیقات این حوزه انجام داده‌ایم برای مقابله با اطلاعات نادرست در زمینه واکسن‌ها، پیش‌گیری خیلی اهمیت دارد.

شاید گمان کنیم همین که واقعیت را به اطلاع مردم برسانیم مشکل برطرف می‌شود اما وقتی پای بیماری‌های واقعی و افسانه‌پردازی‌های طولانی مدت در میان باشد اصلاح کردن باور حاکم و تغییر دادن رفتارها خیلی پیچیده‌تر می‌شود. طبق برخی شواهد، مبارزه با سوء‌ظن‌هایی که ریشه در باورها دارد گاهی حتی اثر معکوس دارد و آن‌ها را تقویت می‌کند.

 اما دلایلی برای امیدوار بودن هم وجود دارد. شواهد بسیار زیادی نشان می‌دهد که برخی روش‌ها مانند تکرار مدام پیام‌های ساده از ابتدا می‌تواند در حل و فصل قضیه در دوره بحران مؤثر باشد. کنشگران یک‌دنده واکسن‌ستیزی معروف‌اند به این که متقاعد کردنشان دشوار است، اما خوشبختانه این کنشگران هدف اصلی ما نیستند.

چنان که سازمان جهانی بهداشت می‌گوید تمایز مهمی میان این گروه و افرادی وجود دارد که صرفاً تردید دارند یا نمی‌دانند عملکرد واکسن چگونه است. همه ما همان‌قدر که وظیفه داشتیم در تلاش ملی برای کاهش شیوع خود ویروس کرونا نقش خود را ایفا کنیم، باید در مهار گسترش دروغ‌های خطرناک نیز بکوشیم. اگر از سرایت توهم توطئه در مورد واکسن این ویروس به سطح وسیع‌تری از جامعه جلوگیری کنیم و به کاهش گسترش ادعاهای گمراه‌کننده در فضای مجازی کمک کنیم کار مفیدتری کرده‌ایم، تا این‌ که بخواهیم وقت خود را صرف متقاعد کردن واکسن‌ستیزان کنیم.

می‌دانیم که بخش اعظم مردمی که اطلاعات غلط و زیان‌آور را منتشر می‌کنند با نیت بدی این کار را نمی‌کنند. اغلب خیال می‌کنند با نشر این اطلاعات از دوستان و اعضای خانواده‌شان حفاظت می‌کنند و قصدشان کمک به ‌آن‌ها است. در این مورد، اگر به شکل هماهنگ از مردم بخواهیم پیش از انتشار اطلاعات در فضای مجازی بیشتر مراقب باشند، ممکن است تأثیر زیادی بر روند این جریان بگذاریم. پارسال تماسی داشتیم از طرف پدر بچه‌ای که هم نگران و هم قدردان کار ما بود. او می‌گفت قبلاً مطمئن نبوده واکسن زدن خوب باشد، اما وقتی یکی از مطالب ما راجع به صحت‌سنجی اخبار واکسن زدن را دیده بود تصمیم گرفته بود فرزندانش را واکسینه کند.

این صرفاً یکی از مثال‌هایی است که نشان می‌دهد صحت‌سنجی اطلاعات چقدر می‌تواند در جلوگیری از آسیب دیدن مردم از اطلاعات نادرست مؤثر باشد. اگر همه با هم از انتشار اطلاعات درست حمایت کنیم، کارشناسان صحت‌سنجی اخبار و مردم می‌توانند به ما کمک کنند اشتباهات مهلک بحران‌های پیشین را دوباره تکرار نکنیم.  

دکتر دورا-اولیویا ویکول پژوهشگر مؤسسه صحت‌سنجی اطلاعات فول فکت.