بیش از هفت ماه از زمانی که سارا گیلبرت در مورد آغاز پروژه خطیر تولید واکسن کرونا خبر داد می‌گذرد؛ واکسنی که امید می‌رود بشریت را از چنگال همه‌گیری ویروس کرونا نجات دهد. 

این مسؤولیتی است که استاد واکسن‌شناسی دانشگاه آکسفورد و تیمش بدون سر و صدا، بدون سردرگمی و جنجالی که تعادل جهان را برهم زند، برعهده گرفته است و درنهایت کوشش و بردباری به کاری که در دست دارد می‌پردازد. 

با درنظر گرفتن اهمیت موضوع، جایی برای استراحت و افکار دیگر وجود ندارد. گیلبرت می‌گوید: «اگر کار لازمی نباشد همه چیز حذف می‌شود. وقتی در شرایطی قرار دارید که باید کاری انجام دهید که پیامد گسترده‌ای دارد، انجامش می‌دهید.» 

او از تجربیاتش چه به عنوان واکسن‌شناسی با ۲۵ سال تجربه تولید واکسن آنفولانزا و عفونت‌های ویروسی، چه مادر یک سه قلو می‌گوید! در واقع هرچند امسال سالی مملو از سختی، کار شدید و بی‌خوابی بوده اما این قلمروی است که او خوب می‌شناسد. 

سارا گیلبرت ۵۸ساله که فرزندان دانشگاهی دارد می‌گوید: «من آموزش این کار را دیده‌ام، من مادر یک سه قلو هستم. اگر با وجود یک سه قلو بتوانید شبانه‌روز چهار ساعت بخوابید، شانس آورده‌اید. من این مرحله را گذرانده‌ام.» 

با وجود این، بروز «سارس-کوو ۲»، ویروس بیماری کووید ۱۹، برای گیلبرت و تیمش چالش‌ها، پرسش‌ها و معماهای جدیدی به ارمغان آورده است. همانند بسیاری دیگر در این حرفه، او خود را در خط مقدم یک جبهه جدید یافته است. 

تاکنون هرگز واکسنی عیله خانواده ویروس کرونا تولید نشده است. گیلبرت خاطرنشان می‌کند که دو واکسن مشابه یکی برای طیور و یکی برای گاو تولید شده اما نمی‌توان منکر چالش بی‌سابقه‌ای شد که او در پیش رو دارد. 

او می‌گوید: «بله، تردیدی در مورد ماهیت (دشوار) کار ما وجود ندارد.» از هنگامی که تیم انستیتوی «جِنِر» دانشگاه آکسفورد این پروژه را آغاز کرد لحظه‌ای از پا ننشسته است. 

بی‌تردید «موانع فنی» بر سر راه بوده است. در یک مرحله، در جریان روند پاکیزه‌سازی تولید دومین بسته واکسن کرونا در تاسیسات آکسفورد «همه چیز خراب شد». خوشبختانه قرارداد موجود با یک کارخانه تولید دارو در ایتالیا که در حال تولید محموله دیگری از واکسن کرونا بود، به معنی آن شد که همه چیز با این خطا به پایان نرسیده است.  

اما آسان گذشتن از مراحل آزمایشی پیش‌کلینیکی تا مرحله دوم و حال مرحله سوم که تاثیر واکسن را روی محدود کردن میزان سرایت بیماری در اجتماع اندازه‌گیری می‌کند، به معنی آن است که تیم گیلبرت همچنان قصد دارد واکسن کرونا را که به «اِی زد ید ۱۲۲۲» موسوم است تا پایان سال جاری عرضه کند. 

در این میان، کارخانه تولید داروی «استرازنکا» که با دانشگاه آکسفورد برای تولید این واکسن شراکت دارد، از هم‌اکنون تولید واکسن‌های تیم گیلبرت را آغاز کرده و گفته است تا تابستان آینده تعداد دو میلیارد دوز آن را در اختیار عموم خواهد گذاشت. گیلبرت می‌گوید: «همه چیز در ارتباط با کمیت تولید واکسن به خوبی پیش می‌رود.» 

طبیعتا پرسش‌هایی در مورد سرعت عمل گیلبرت و دیگر کارشناسان واکسن مطرح شده است. معمولا سال‌ها طول می‌کشد که واکسنی تولید، آزمایش و تایید شود. به رغم این، این روند اکنون در یک چارچوب زمانی چند ماهه فشرده شده به گونه‌ای که در این هفته گیلبرت اعلام کرد که داده‌هایش را تا پایان سال جاری در مقابل هیات کارشناسی و بازرسان خواهد گذاشت. 

گیلبرت اما تاکید می‌کند که تمام ملاحظات (مربوط به تولید واکسن) مراعات شده و این واکسن که همه گونه در مورد (ایمنی آن) آزمایش شده، باید قاعدتا مورد تایید هیات کارشناسی قرار گیرد. او می‌گوید: «ما توانسته‌ایم در زمان روند‌های معمول صرفه‌جویی کنیم. با هیات کارشناسی و کمیته ضوابط پزشکی  همکاری کرده‌ایم تا زمان تایید واکسن را به حداقل برسانیم، اما تایید این واکسن در چارچوب کامل ضوابط مربوطه صورت گرفته و هیچ نکته‌ای را از قلم ننداخته است.» 

گیلبرت به «تسریع روند»‌ی اشاره می‌کند که از زمان صبر کردن (برای اخذ تاییدیه) کاسته است. او می‌گوید: «معمولا نمی‌توانیم پیش از اخذ تاییدیه هیات کارشناسی، واکسنی را با تلقیح به داوطلبان به آزمایش بگذاریم. این بار اما به ما اجازه داده شد از مردم بخواهیم در این آزمایش شرکت کنند.» داوطلبان پس از کسب اجازه از هیات کارشناسی، در درجه نخست تایید شده و برای تلقیح آماده شدند. «به همین دلیل ما (در این مرحله) دارای یک گروه داوطلب برای تلقیح واکسن (آزمایشی) شدیم. این چیزی است که معمولا اتفاق نمی‌افتد.» 

گیلبرت همچنین در توضیح می‌گوید تیمش از پیش از بروز ویروس کرونا آماده چنین لحظاتی بوده است. آزمایشگاه گیلبرت پیش از همه‌گیری کرونا، فناوری ویژه تولید واکسن علیه ویروس‌های حاد را با استفاده از ویروس‌های از نظر ژنتیکی دستکاری شده غده آدنوئید شامپانزه که مولد بیماری آنفولانزا در آن‌هاست، ایجاد کرده بود. هدف، انتقال عناصری از این ویروس به بدن انسان و ترغیب واکنش ایمنی بدن در مقابل آن بود.  

این پروژه بیماری‌های ناشی از ویروس «نیپا»، «لاسا» و «تب دره ریفت» و از همه مهم‌تر بیماری کشنده «سندروم تنفسی خاورمیانه» را دربر می‌گرفت که عامل آن نوع دیگری از ویروس کروناست. او می‌گوید به همین دلیل  چارچوب تولید واکسن برای  سارس کوو ۲ آماده بوده است.  

گیلبرت می‌افزاید: «وقتی گزارش‌های شیوع ویروس را در اوایل سال جاری در چین خواندم فکر کردم آیا این چیزی است که باید واکسنش را بسازیم؟ من به فناوری‌های خودمان فکر می‌کردم. 

پیش از سال جاری برنامه‌ریزی‌های بسیاری برای تولید سریع واکسن علیه یک همه‌گیری و پژوهش‌های بسیاری در این زمینه انجام شده بود که می‌توانستیم از آن استفاده کنیم. ما از مدت‌ها قبل برای آن آماده شده بودیم و به همین دلیل هم توانستیم به سرعت وارد عمل شویم.»  

اما گیلبرت که نمی‌خواهد خود را جلو بیندازد، با فروتنی تاکید می‌کند که «این بالاترین سرعت ما نبود. ما همه تدارکات را درنظر نگرفته و قابلیت‌هایمان را به حداکثر نرسانده بودیم. اما تمام تلاشمان را به کار گرفتیم.»  

مساله‌ای که به فرض می‌تواند تلاش برای تولید نوع انسانی واکسن را مختل کند، جهش‌های ویروس سارس-کوو۲ است. مورد اخیری که آزمایش کرونای یک مرد اهل هنگ‌کنگ برای بار دوم مثبت بود، نشان داد که او به دو نوع مختلف ویروس کرونا مبتلا شده است. آنالیزهای دقیق‌تر، تعداد ۲۴ ژنوم (فعالیت داخل سلولی اسید نیوکلئیک ویروس) مختلف را میان نخستین ویروس و ویروس بعدی در بیمار کشف کرده است. 

البته هیچ گواهی حاکی از آن که ویروس‌های جهش‌یافته قوی‌تر یا مسری‌تر از ویروس‌های اولیه باشند وجود ندارد. در واقع، داده‌هایی که اخیرا عرضه شده نشان می‌دهد که ویروس کرونا کمتر از گذشته کشنده است اما نمی‌شود گفت أنواع آتی ویروس کرونا در بدن انسان چه عملکردی خواهد داشت. 

به رغم این، گیلبرت مطمئن است ویروس سارس کوو ۲ به گونه‌ای جهش نخواهد یافت که واکسن او را بی‌اثر کند. او می‌گوید: «در ویروس کرونا جهش به آهستگی صورت می‌گیرد. در میان تمام جهش‌هایی که تاکنون رخ داده هیچ گواهی حاکی از آن وجود ندارد که پادتن‌های خنثی‌کننده ویروس (اولیه) ویروس‌های جهش کرده را نیز به همان گونه بی‌اثر نمی‌کند. 

فکر نمی‌کنم در سال جاری ویروس تا جایی جهش کند که واکسن‌ها را بی‌اثر کند. ممکن است جهش در طول دو یا سه سال از تاثیر واکسن بکاهد، که در آن صورت تغییر ترکیب واکسن فکر خوبی خواهد بود.»   

این مقدار خوش‌بینی در مورد تداوم قابلیت مصونیت واکسن «ای زد دی ۱۲۲۲» بیش از حد است. هرچند آزمایشات مقدماتی نشان داده‌اند که واکسن آکسفورد می‌تواند به سیستم ایمنی بدن و گلبول‌های سفید قابلیت مبارزه را با ویروس بدهد اما این نگرانی وجود دارد که این مصونیت موقتی باشد و به کوو ۲ فرصت دهد بار دیگر در جامعه شیوع یابد.  

به همین گونه، در حال حاضر روشن نیست که آیا به مرز مصونیت کامل دست یافته خواهد شد یا نه زیرا محک استانداردی برای مقایسه وجود ندارد. 

گیلبرت می‌گوید: «نمی دانیم سطح ایمنی در مقابل ویروس برای حفاظت از فرد چه اندازه باید باشد. هیچ کس نمی‌داند. آن چه از آن عقب هستیم، تعیین و تشخیص این محک است. 

معمولا پیش از شروع فاز سوم تولید واکسن، این محک را تعیین و اختیار کرده‌اید تا بتوانید میزان مصونیت را اندازه‌گیری کنید، اما ما به ارزیابی‌های موجود اطمینان چندانی نداریم. 

اگر یک واکسن نشان بدهد که موثر عمل می‌کند، دیگر تولیدکنندگان آن درصدد برخواهند آمد که کارکرد واکسن‌های خودشان را در مقابل این واکسن بسنجند و ببینند آیا آن‌ها مشابه آن، قوی‌تر یا ضعیف‌تر از آن است. اما ما در این مرحله محکی برای مقایسه نداریم که این اطلاعات را به ما بدهد. 

زمانی که مرز مصونیت برایمان روشن شد، می‌توانیم با آزمایش به روی نمونه خون افراد بفهمیم چقدر طول می‌کشد تا پادتن خون قابلیت مصونیت در مقابل ویروس را از دست بدهد.» 

در حال حاضر گیلبرت ضمن رهبری پژوهش‌ها در آکسفورد، همچنان به نظارت بر پیشرفت فاز سوم آزمایش واکسن (روی داوطلبان) در بریتانیا، آمریکا، برزیل و آفریقای جنوبی ادامه می‌دهد. تصمیم عمده دیگر برای گیلبرت و تیمش این است که در چه مرحله‌ای نتیجه این آزمایشات را ارائه کند. 

در این مرحله، آمارگران آکسفورد تعداد داوطلبانی را که آزمایش کرونایشان مثبت بوده برآورد خواهند کرد. وقتی پژوهشگران به این نتیجه برسند که به اندازه کافی مورد آلودگی در اختیار دارند، افشاء خواهند کرد که به چه کسانی در این گروه واکسن کرونا و به چه کسانی واکسن مننژیت تلقیح شده است. درنتیجه، روند تعیین تاثیر واکسن کرونا در شرایطی که شیوع ویروس در جامعه بیشتر ‌شود، به مراتب سریع‌تر می‌شود. 

گیلبرت می‌گوید: «هرچه بیشتر مورد کرونا در نظر بگیرید، از موثر بودن واکسن اطمینان بیشتری پیدا می‌کنید چه قابلیت آن بالا باشد چه پایین. از مرحله (تردید) که می‌گویید: بله، به نظر می‌رسد عملکردهایی دارد اما ما نمی‌دانیم تا چه اندازه، به مرحله‌ای می‌رسید که با اطمینان می‌گویید واکسن برای مثال تا ۷۰ درصد مصونیت می‌دهد. اما نکته این جاست که  طبق مقررات اجازه ندارید پس از آن، این روند را ادامه دهید.»

به نظر می‌رسد زمان ارائه نهایی نتیجه آزمایش از بسیاری جهات یک قمار باشد به ویژه با توجه به این که موفقیت واکسن به آن بستگی دارد. هرچند زمان ارائه آن در این میان بسیار مهم است اما گیلبرت می‌گوید اگر نتیجه آزمایشات پیش از موقع ارائه شود ممکن است هیات کارشناسی را متقاعد نکند. او می‌گوید: «این تصمیم دشواری است که تیم ما هنوز اتخاذ نکرده است. خوب است که در مراحل نخست بدانیم آیا واکسن موثر است یا نه تا بعدا از میزان واقعی مصونیت آن اطمینان پیدا کنیم.» 

به رغم تلاش‌های گیلبرت برای محدود کردن انتظاراتی که در مورد این واکسن وجود دارد – به درست یا غلط – اطمینان خاطر بسیاری در مورد آن ابراز می‌شود. روز پنج‌شنبه، اتحادیه اروپا با یک پیش‌پرداخت ۳۰۰ میلیون پوندی برای دست کم ۳۰۰ میلیون دوز این واکسن به ایالت متحده، آلمان و هند پیوست.     

شخص گیلبرت معتقد است که واکسن او همراه با واکسن‌های دیگری که در حال تولید است نهایتا در مقابل ویروس کرونا موثر خواهد بود. او می‌گوید: «در درجه نخست احتمال بسیاری وجود دارد که واکسن‌های متعددی علیه ویروس کرونا تولید شود. اگر واکسن آکسفورد موثر واقع شود، سایر واکسن‌ها هم موثر خواهند شد.» 

بی‌تردید میراث این همه‌گیری عمیق و گسترده است و تا سال‌ها بافت جامعه را تغییر خواهد داد. در برخی کشور‌ها از آن درس گرفته شده  - یا نشده – و به بشریت یادآوری شده که در مقابل طبیعت آسیب‌پذیر است. اما گیلبرت می‌گوید همیشه کارهایی است که باید انجام شود و پیشرفت‌هایی در این زمینه‌هاست که باید به آن دست یافته شود. 

او می‌گوید: «امیدوارم اکنون بر همگان روشن شده باشد که سرمایه‌گذاری بر واکسن ارزشش را دارد. جلب سرمایه برای تولید واکسن‌های جدید علیه شیوع ویروس‌ها مشکل است زیرا همیشه چیزهای دیگری هست که برایش هزینه شود. اما اکنون شاهد تاثیر ویرانگری که یک ویروس می‌تواند داشته باشد، هستیم و من امیدوارم بتوانیم تعادل را برقرار کنیم.»