ساحل غربیِ شبه‌جزیره عربستان که پهنه بر دریای سرخ دارد به تاریخ دیرینش معروف است.

در دوران باستان که «راه ابریشم» چین را به اروپا وصل می‌کرد این‌جا مرکز «راه کندر» بود که عود و کندرِ مصر و یمن را به منطقه مدیترانه می‌رساند.

معروف‌ترین بندر این منطقه جده است که سال‌ها دروازه مکه و مدینه بود. دومین بندر بزرگ آن اما کمتر شناخته شده است. حدود ۳۰۰ کیلومتری شمالِ جده، بندر ینبع واقع شده که تاریخ بنیان‌گذاری‌ آن را قریب ۲۵۰۰ سال قبل در سال ۴۹۱ پیش از میلاد می‌دانند. در قرن اول قبل از میلاد، دیودوروسِ سیسیلی، تاریخدان یونان باستان، در وصف ینبع نوشت و از «ماهی‌های دریایی بسیاری که به سبب آرام و شیرین بودن آب‌های منتهی به آن درش گرد می‌آیند» گفت.

حالا که عربستان سعودی می‌کوشد پس از سال‌ها درهای خود را به روی جهان باز کند و قطبی در گردشگری شود، شهرهایی مثل ینبع از نو رونق می‌گیرند. عربستان تصمیم گرفته از خانه‌ای در این بندر برای جذب مسافر استفاده کند: خانه‌ای که نمای آن با رنگ سفید براق و چوب‌های تیره موقر جلب توجه می‌کند. این خانه مدت کوتاهی میزبان مشهورترین مهمان تاریخ ینبع بوده است: توماس ادوارد لورنس، باستان‌شناس، دیپلمات و سربازِ بریتانیایی که با لقب «لورنس عربستان» معروف شده است.

خانه لورنس عربستان در ینبع قرار است به موزه بدل شود. وزارت گردشگری عربستان اعلام کرد این اولین خانه محله قدیمی ینبع است که تبدیل به موزه خواهد شد. احمد المحتوت، شهردار ینبع، به روزنامه «نشنال» امارات گفت ده‌ها سال است که تاریخدانان محل می‌خواهند این خانه دو طبقه به موزه بدل شود و حالا به این خواسته می‌رسند.

اولین نقش‌آفرینی ینبع در تاریخ معاصر زمانی بود که بریتانیا در میانه جنگ جهانی اول، کوشید قبایل جزیره‌العرب را علیه امپراتوری عثمانی بشوراند. این بندر در ژوئیه ۱۹۱۶ از دست عثمانی‌ها درآمد و یکی از مراکز عملیاتی شورش بزرگ عرب به رهبری شریف مکه، حسین بن علی و فرزندانش شد. در دسامبر ۱۹۱۶ عثمانی‌ها به رهبری فخری پاشا، معروف به ببر صحرا، با دو تیپ لشکر کشیدند تا این بندر را پس بگیرند. اما فخری که در حصر مدینه چند سال جانانه از آن شهر مقدس دفاع کرد، این‌جا در مدت کوتاهی از عرب‌ها و بریتانیایی‌ها به رهبری لورنس شکست خورد. حدود چهار هزار نیروی بریتانیا و ارتش عربی از ینبع دفاع کردند.

در حالی که پنج ناو نیرو دریایی بریتانیا پشتیبان عرب‌ها بود، لورنس کنار سه فرزند شریف مکه جنگید: علی و عبدالله و فیصل که در سال‌های پسین به ترتیب پادشاهان حجاز و اردن و عراق شدند همه در این نبرد تاریخی شرکت داشتند. لورنس در کتاب «هفت ستون خرد» خود که باعث شهرت جهانی‌اش شد، در وصف یکی از شب‌های نبرد ینبع می‌نویسد: «به باور من ترک‌ها همان شب جنگ را باختند.» مقر لورنس در قاهره بود و در نوامبر ۱۹۱۶ به ینبع آمده بود تا شورش عرب را هماهنگ کند و این گونه بود که در این نبرد تاریخی نقش مهمی داشت.

گردشگران حالا خواهند توانست از خانه تاریخی لورنس در ینبع دیدار کنند.

تاریخ پرماجرا

شورش بزرگ عرب و نقش بریتانیا در آن ماجرا باعث جنجال‌های بسیاری بوده است که تا امروز نیز ادامه یافته‌ است. ینبع و بخش اعظم جزیره‌العرب امروز اراضی کشور عربستان سعودی را تشکیل می‌دهند؛ کشوری که موجودیتش زمانی ممکن شد که جنگجویان تحت فرماندهی خاندان سعودی، شرکای عربِ لورنس یعنی پسران شریف مکه را به شکست کشاندند. حسین بن علیِ هاشمی شش سال لقب «پادشاه عرب‌ها» را یدک کشید و در مارس ۱۹۲۴ که عثمانی‌ها خلافت را ملغی کردند حتی به خود لقب خلیفه تمام مسلمین داد. اما هفت ماه بعد از سعودی‌ها شکست خوردند و حجازی که سال‌ها در آن کلیدداری کعبه را کرده بود، تحت فرمان پادشاهی جدید سعودی‌ها درآمد.

جنجال بر سر لورنس همچنین از این‌جا می‌آید که باور عمومی بر این است که انگلیسی‌ها عرب‌ها را با قول اعطای استقلال از امپراتوری عثمانی شوراندند و اما بعد از جنگ به این وعده عمل نکردند. جهان عرب به قیمومیت بریتانیا و فرانسه سپرده شد تا آن‌ را تحت نظر «جامعه ملل» اداره کنند. ضمن این‌که لورنس واقعا چقدر در شورش عرب نقش داشت و چقدر از کتاب معروف «هفت ستون خرد» را باید باور کرد مورد اختلاف است.

همین است که می‌بینیم روزنامه «دیلی صباحِ» ترکیه که نزدیک به رئیس‌جمهور اسلام‌گرای این کشور، رجب طیب اردوغان، است، هنگام درج خبر موزه شدن خانه لورنس در موردش چنین می‌نویسد: «لورنس نقشی محوری در فتح فلسطین در سال ۱۹۱۸ داشت. در این زمان بود که عرب‌ها می‌خواستند بریتانیا خرج مبارزه‌شان برای استقلال از امپراتوری عثمانی را بدهد — و در نتیجه امپراتوری جوری تجزیه شد که به نفع لندن باشد.»

در حالی که به صدمین سالگرد سقوط امپراتوری عثمانی نزدیک می‌شویم، روایت‌های تاریخی در مورد این سقوط و تاثیر آن بر جهان عرب همچنان موضوع بحث و جدال است. خاندان بنی هاشم تنها بر یک کشور کوچک جهان عرب (اردن) پابرجا است و فلسطینِ مورد مناقشه حالا تحت حکومت تنها دولت یهودی جهان، اسرائیل، در آمده است.

فیلمی که لورنس را معروف کرد

لورنس شهرت خود را بیش از همه مدیون شاهکار تقریبا چهارساعته دیوید لین، فیلمساز بریتانیایی، است که در سال ۱۹۶۲ نمایش داده شد و به سرعت به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینما معروف شد. لورنس با بازی پیتر اوتولِ بریتانیایی به چهره‌ای جاودان بدل شد. این فیلم نامزد ۱۰ و برنده هفت جایزه اسکار، از جمله بهترین فیلم و بهترین کارگردان شد و در طول سال‌ها از محبوبیتش کم نشده است. در سال ۲۰۱۲ در سالگرد پنجاه سالگی فیلم نسخه دیجیتال جدیدی از آن تهیه شد. چند سال بعد نسخه ۷۰ میلیمتری فیلم روی پرده رفت.

این فیلم اما مورد مناقشات تاریخی بسیاری هم بوده است. مثلا هیچ شخصیت زنی در آن نیست در حالی که تاریخدانان نقش گرترود بل در ایجاد رابطه بین بریتانیا و عرب‌ها را کمتر از لورنس نمی‌دانند. از بد ماجرا فیلمی که ورنر هرتزوگِ شهیر در سال ۲۰۱۵ با نام «ملکه صحرا» و با بازی نیکول کیدمن در نقش گرترود بل ساخت، افتضاحی به تمام معنی است. این فیلم در جشنواره برلین آن سال مورد انتقاد شدید منتقدین قرار گرفت و شکست بزرگ مالی برای سازندگانش به همراه آورد. «ملکه صحرا» با وجود بودجه ۳۶ میلیون دلاری تنها حدود دو میلیون دلار در آمد داشت.

نقش‌آفرینی بازیگران انگلیسی در نقش رهبران عرب در «لورنس عربستانِ» دیوید لین نیز به مذاق خیلی‌ها خوش نیامد و از جمله دلایلی بود که باعث شد فیلم در بعضی کشورهای عربی ممنوع شود. گرچه معروف است که حضور عمر شریفِ مصری و بزرگداشت ایده ناسیونالیسم عربی در فیلم باعث شده بود تا جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر، علاقه خاصی به آن داشته باشد. اردن که در آن مجسمه لورنس عربستان در بندر عقبه همچنان پابرجا است فیلم را ممنوع کرد، با این‌که بخشی از آن‌ را همان‌جا ساخته بودند. چند سال پس از نمایش فیلم، سلیمان موسی، تاریخدان اردنی، کتابی با نام «تی ئی لورنس: یک نگاه عربی» نوشت تا خطاهای تاریخی کتاب خاطرات لورنس (که بنیان فیلم بود) بازگو کند.

در طول سال‌ها اما محبوبیت فیلم پابرجا مانده است. در سال ۱۹۹۰ فیلمی تلویزیونی به نام «مرد خطرناک» ساخته شد که قرار بود دنباله آن باشد و ماجراهای حضور فیصل (پسر شریف مکه) و لورنس را در کنفرانس صلح پاریس در پایان جنگ دنبال کند. نقش لورنس را این‌بار رالف فاینز شهیر بازی می‌کرد و نقش فیصل به الکساندر صدیقِ سودانی‌-انگلیسی رسید. این فیلم کمتر شناخته شده است.

فیلم سومی نیز به نام «لورنس پس از عربستان» در حال ساخت است که گفته می‌شود ادعاهای جدیدی در مورد مرگ مشکوک لورنس دارد. او در سال ۱۹۳۵ در نزدیکی کلبه خود در منطقه دورست انگلستان موتورسیکلت‌سواری می‌کرد که در یک سانحه جاده‌ای کشته شد. در طول این سال‌ها دعاوی بسیاری در این مورد مطرح شده است. مثلا این‌که وینستون چرچیل می‌خواست او را به ریاست دستگاه اطلاعاتی بریتانیا برساند و همین بود که جاسوسان این کشور او را به قتل رساندند. یا این‌که صهیونیست‌ها نگران روابط لورنس با عرب‌ها بودند و بنیانگذار قتلش شدند. تهیه‌کنندگان فیلم در یکی دو سال گذشته برای جلب مشتری چنین دعاوی‌ای را مطرح کرده‌اند اما سند و مدرکی در این زمینه ارائه نشده است.

دست بر قضا یکی از پژوهشگرانی که سال‌ها در مورد لورنس تحقیق کرده جیکوب روزن، دیپلمات اسرائیلی و سفیر سابق این کشور در اردن است. به گفته او که بزرگ‌ترین مجموعه چاپ‌های مختلف «هفت ستون خرد» را به زبان‌های مختلف دارد، لورنس رابطه بدی با صهیونیست‌ها نداشت و چند بار با خائیم وایزمن که بعدها اولین رئیس‌جمهور اسرائیل شد دیدار کرده بود.

عربستان، قطب جدید گردشگری

ینبع از دهه ۱۹۷۰ به همراه الجبیل که در آن سوی کشور و در کنار خلیج فارس است به یکی از دو مرکز صنعتی مهم عربستان بدل شد. توسعه صنعتی این بندر هنوز هم ادامه دارد. قرار است یک کارخانه نمک‌زدایی مهم در آن ‌جا ساخته شود که در حال حاضر تیم‌های مختلفی از عربستان، امارات، اسپانیا و کره جنوبی برای دریافت حق توسعه آن رقابت می‌کنند. مهم‌تر آن ‌که شرکت ملی کشتیرانی عربستان (بحری) می‌خواهد ترمینال غلاتی به ارزش ۱۱۰ میلیون دلار در این بندر بسازد که تا نیمه دوم سال ۲۰۲۱ عملیاتی خواهد شد. پیشینه طولانی ینبع در صنعت نفت نیز ادامه دارد و سه پالایشگاه جدید در حال حاضر در مرحله ساخت‌وسازند.

برای اولین بار اما عزم تبدیل ینبع به مرکز گردشگری نیز وجود دارد. شرکت اماراتی «لولو» قراردادی ۸۰ میلیون‌دلاری برای ساخت یک مرکز خرید در ینبع امضا کرده است، پروژه‌ای به وسعت ۴۰ هزار متر مربع که شامل شعبه‌ای از «ای‌ام سی»، بزرگ‌ترین سینمای زنجیره‌ای جهان هم خواهد بود. این مرکز خرید ۱۰۰۰ شغل جدید ایجاد می‌کند. لولو همین الان ۳۰۰۰ کارمند سعودی در مراکز خرید خود در عربستان دارد که ۷۹۰ نفرشان زن هستند. همه این‌ها نشانی از تحولات وسیعی است که ملک بن سلمان، ولیعهد عربستان، در این کشور ایجاد کرده است.

توسعه گردشگری در سراسر عربستان در جریان است. آکور، بزرگ‌ترین شرکت زنجیره‌ای هتل‌داری در اروپا، ماه پیش قراردادی امضا کرد که به موجب آن هتلی در پروژه ۲۰ میلیارد دلاری شهر العلا در شمال غربی عربستان به پا خواهد کرد. این هتل قرار است با نام «آشار ریزورت» و تحت برندِ «بانیان تریِ» سنگاپور برپا شود.

العلا در نزدیکی مدائن صالح است، منطقه‌ای پر از آثار به جا مانده از امپراتوری نبطیانِ قرن اول میلادی که در سال ۲۰۰۸ به اولین مکان در عربستان سعودی بدل شد که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار می‌گیرد. عربستان اکنون پنج جاذبه در این فهرست دارد که آخرینش واحه الحسا در شرق کشور و نزدیکی خلیج فارس است که در سال ۲۰۱۸ به این مجموعه اضافه شد.

عربستان سعودی در زمینه گردشگری نوپا است و تازه از سال قبل دریافت روادیدِ گردشگری را تسهیل کرد. اما به نظر می‌رسد گردشگری بخش مهمی از «چشم‌انداز ۲۰۳۰» که ولیعهد این کشور اعلام کرده باشد. دنیاگیری کرونا صنعت گردشگری این کشور را هم مثل بقیه دنیا به رکود واداشته است اما وزارت گردشگری در نظر دارد برای سال‌های آینده آماده ‌شود. احمد الخطیب، وزیر گردشگری، حدود یک هفته پیش میزبان زوراب پولولیکاشویلی، دبیر کل نهاد گردشگری جهانی سازمان ملل بود و گفت کابینه این کشور تصمیم گرفته دفتری منطقه‌ای از این سازمان را در ریاض به پا کند. او در ضمن گفت یک آکادمی جهانی گردشگری در ریاض ساخته خواهد شد. در عین حال، کرونا شاید جلوی سفر مسافرین خارجی را گرفته باشد اما باعث افزایش مسافرت درون عربستان شده است. در گزارشی از روزنامه «عرب نیوزِ» جده از شهروندان هند و پاکستان مقیم عربستان می‌خوانیم که امسال به دلیل تعطیلات تابستان و عید قربان امکان بازگشت به کشورهای خودشان را نداشتند و در عوض درون عربستان به سفر رفتند و از اماکنی همچون منطقه حائل و نقاشی‌های معروف غارهای آن دیدار کردند.

مرزها که باز شود، خانه لورنس در بندر ینبع تنها یکی از اماکن بسیاری خواهد بود که گردشگران را به جزیره‌العرب می‌کشاند.