چند روز پیش آلیس ولز نماینده سابق وزارت خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی در توییتی نوشت که مقام‌های افغان می‌دانند که خط رسمی مرزی میان افغانستان و پاکستان خط دیورند است. دامن زدن به این مساله از طریق برانگیختن احساسات ملی می‌تواند به مذاکرات صلح ضربه بزند.

این اظهارات مقام آمریکایی واکنش‌های زیادی برانگیخت. چهره‌های دولتی و غیردولتی زیادی در مقابل این اظهارنظر واکنش نشان دادند و اعلام کردند که افغانستان هرگز خط دیورند را به رسمیت نمی‌شناسد.

اما سؤال اساسی این است که آیا آن چه که تنش میان پاکستان و افغانستان اعلام می‌شود و برآیندش مداخلات چندین‌ساله پاکستان در امور افغانستان است، موضوع خط دیورند است؟

واقعیت این است که از دید پاکستان و اکثر کشور‌های جهان مساله دیورند یک مساله حل شده و غیرقابل بحث است. تمام کشور‌های جهان خط دیورند را مرز رسمی میان افغانستان و پاکستان می‌دانند. جالب‌تر این که برای دولت افغانستان نیز از منظر حقوقی خط دیورند مرز میان دو کشور است. اما دولت‌های مختلف افغانستان به صورت یک‌جانبه هر از گاهی داستان خط دیورند را به عنوان پاشنه آشیل پاکستان مطرح می‌کنند.

خط مرزی دیورند براساس توافقات چندگانه میان امرای قبلی افغانستان و دولت هند بریتانیایی تعریف شده است. نخستین بار در زمان سلطنت کوتاه‌مدت شاه شجاع، اواسط قرن نوزده، پیمان سه جانبه لاهور میان شاه شجاع و مکناتن نماینده کمپانی هند شرقی و مهاراجه رنجیت سنگ، رهبر سیک‌ها به امضا رسید که با این پیمان بخش‌های از خاک افغانستان از جمله پیشاور از قلمرو زمان سلطنت سدوزایی جدا شد.

بار دیگر در پیمان پیشاور در زمان حکمروایی دوست محمد خان و بالاخره در سال ۱۸۷۹ در زمان حکمروایی سردار محمد یعقوب خان، معاهده گندمک به امضا رسید که حدود افغانستان را تقریبا چیزی شبیه امروز کرد. در سال ۱۸۹۳ امیر عبدالرحمن خان دوباره بر معاهده گندمک صحه گذاشت و هرچند در زمان حکومت امیر امان‌الله‌خان تمامی معاهدات قبلی لغو شد، اما براساس پیمان صلح راولپندی، دولت افغانستان متعهد شد که حدود مرزی میان هند و افغانستان را به همان صورتی که امیر حبیب‌الله‌خان پدر امان‌الله‌خان پذیرفته بود، بپذیرد.

به این ترتیب مرز رسمی میان دولت افغانستان و هند بریتانیایی همان خط دیورند شد که در سال ۱۸۹۳ میان عبدالرحمن خان و سر مارتیمور دیورند معاهده‌اش امضا شده بود. با به وجود آمدن کشوری به نام پاکستان در سپتامبر ۱۹۴۷ یک‌بار دیگر بحث خط دیورند و سرزمین‌های اصلی افغانستان مطرح شد. دولت افغانستان با عضویت کشور پاکستان در سازمان ملل متحد به بهانه به رسمیت نشناختن سرزمین‌های افغانستان در آن سوی مرز مخالفت کرد.

با این حال این مخالفت‌ها همیشه در چارچوب سخن‌سرایی‌های احساسی و انگیزشی بوده و هیچ گونه اقدام عملی افغانستان را با خود نداشته است. تنها در زمان حکمروایی سردار محمد داود خان یک‌بار امر آماده باش به نیرو‌های ارتش افغانستان و حرکت به سوی مرز‌های این کشور با پاکستان داده شد که آن هم اجرایی نشد.

حتی در همین چند سال گذشته در سال ۲۰۰۹ و در سومین کنفرانس همکاری‌های منطقه‌ای، میان دولت افغانستان و پاکستان توافق شد تا روی مدرن‌سازی مرز‌های دوکشور جهت مهار عبور شورشیان از این مرز‌ها کار کنند. این به معنای آن است که دولت‌های افغانستان به صورت ضمنی مرز دیورند را به رسمیت می‌شناسند. اما هیچ رهبر سیاسی افغانستان حاضر نشده است به صورت مطلق این مساله را مطرح کند. همین چند روز پیش امرالله صالح معاون اول رئیس‌جمهور غنی در صحبت با یک رسانه داخلی گفت که هیچ سیاستمداری در افغانستان حاضر نیست «قباله خط دیورند را مفت و مجانی به پاکستان بدهد».

با این حال نمی‌توان تنش و اختلاف میان پاکستان و افغانستان را به مساله دیورند خلاصه کرد. هژمونی سیاست پاکستان حکم می‌کند که افغانستان باید صاحب دولتی باشد که از پاکستان تبعیت کند. در فرایند منطقه‌ای، پاکستان می‌خواهد در افغانستان دولتی باشد که بیشتر از هند متمایل به پاکستان باشد و هند را به چشم دشمن مشترک ببیند.

از سوی دیگر بازار‌های دست‌نخورده آسیای میانه و منابع عظیم انرژی در این کشور‌ها، پاکستان را به سوی خود می‌کشد و نیاز او به منابع انرژی آسیای میانه این کشور را وادار می‌کند تا کنترل افغانستان به عنوان مسیر دست‌یابی به آسیای میانه را در دست داشته باشد. این مساله به صورت کاملا آشکار در زمان حکمروایی ژنرال ضیاالحق بر پاکستان توسط مشاوران نظامی وی مطرح شده و افغانستان را به عنوان عمق استراتژیک پاکستان تعریف کرده بودند.

پاکستان بر اساس همین طرح عمق استراتژیک، تا امروز دست از مداخله در امور افغانستان برنداشته است و به نظر نمی‌رسد که به این سادگی هم از آن دست بردارد.

حالا با سفر دکتر عبدالله به پاکستان، یک‌بار دیگر بحث روابط دو کشور و تنش‌های موجود مطرح می‌شود. خیلی‌ها به این باورند که در ملاقات‌های میان هیئت افغان با مقام‌های پاکستانی یک بار دیگر مساله دیورند مطرح خواهد شد. اما از نظر نگارنده، بحث دیورند برای پاکستان ختم شده است و این کشور مسائل دیگری را در اولویت روابطش با افغانستان دارد.