پس از مدتی سکوت در برابر تحولات شتابان منطقه، به ویژه انعقاد توافقنامه‌های صلح امارات متحده عربی و بحرین با اسرائيل که خاورمیانه را وارد مرحله جدیدی از تغییر و تحول می‌کند، دمشق تصمیم گرفت در مورد تحولات اخیر ابراز نظر کند، این در حالی است که سوریه تا به حال در انتظار روشن شدن نتایج مذاکراتی است که برای تعیین مرزهای لبنان و اسرائیل تحت سرپرستی واشنگتن جریان دارد.

بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، سه شنبه گذشته ۶ اکتبر ۲۰۲۰، در مصاحبه‌ای با خبرگزاری روسی اسپوتنیک، بدون پرداختن به مسئله امکان بازگشت به مسیر مذاکره با اسرائیل، اظهار داشت که در حال حاضر هیچ گونه مذاکراتی میان دمشق و تل‌آویو وجود ندارد. قابل ذکر است که بشار اسد این سخنان را همزمان با بزرگداشت "جنگ اکتبر" ایراد کرد. در واقع، سوریه و اسرائیل از زمان اعلامیه بالفور و تأسیس کشور اسرائیل وارد خصومت شدند و دو کشور در سال‌های ۱۹۴۸، ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳، وارد سه جنگ بزرگ شدند و به‌رغم گذشت ۴۷ سال از آخرین فصل درگیری، "جنگ اکتبر"، تنش و رقابت میان دو کشور همچنان ادامه دارد.

البته تشدید حملات هوایی اسرائیل به مواضع شبه‌نظامیان وابسته به ایران در مناطق جنوب شرقی سوریه یا بمباران پایتخت و حومه آن که از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه جریان دارد، میزان خصومت میان سوریه و اسرائيل را آشکار می‌سازد. این تنش، زمانی به اوج رسید که اسرائیل، کاروان موشکی که به مقصد حزب‌الله در حرکت بود و مرکز مطالعات نظامی در جمرایا در حومه دمشق را در ۳۰ ماه ژانویه ۲۰۱۳ هدف حمله قرار داد و این حمله نزدیک بود که منجر به وقوع یک جنگ بزرگ میان دو کشور شود.

در سایه تداوم جنگ سرد و گرم میان دو جانب در طول چند دهه گذشته، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که آیا احتمال بازگشایی پرونده گفت‌وگوهای صلح میان سوریه و اسرائیل، پس از آن‌که مذاکرات مزبور در دهه ۱۹۹۰، با موانع بسیاری روبه‌رو شد، وجود دارد؟ به ویژه پس از سخنان اخیر بشار اسد و امضای توافقنامه‌های صلح با اسرائیل از سوی برخی از کشورهای منطقه.

ناظران امور سوریه بدین باورند که هدف دمشق از تأخیر اعلام موضع‌گیری در در مورد انعقاد "توافق ابراهیم" در سپتامبر گذشته، مطالعه دقیق پیامدهای این توافقنامه‌ها بوده است، به ویژه این‌که سوریه نمی‌خواهد روابط نوپای خود با ابوظبی را خدشه‌دار کند. قابل یادآوری است که در سال ۲۰۱۸ و پس از قطع رابطه که حدود هفت سال به طول انجامید، امارات متحده عربی بار دیگر سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد.

در همین زمینه، پطرس مرجانه، عضو مجلس خلق سوریه در صحبتی که با ایندیپندنت عربی داشت، گفت: با توجه به افزایش پراکندگی، نبود یک موضع متحد و عدم اجرای ابتکار صلح عربی که در سال ۲۰۰۲ از سوی ملک عبدالله، پادشاه فقید عربستان سعودی مطرح شد، جهان عرب در بدترین وضعیت به سر می‌برد و اقدامات یک‌جانبه در چنین شرایطی نمی‌تواند نتیجه‌ای مثبتی در پی داشته باشد.

پطرس مرجانه، نماینده مجلس سوریه، که سال‌ها مسئولیت کمیته روابط خارجی را بر عهده داشت، با تأکید بر ثبات و صراحت موضع سوریه می‌گوید: " هیچ کس نمی‌خواهد در مورد صلح در ازای حقوق و بازگشت به آن‌چه در سال ۱۹۹۴ در کنفرانس مادرید مطرح شد، صحبتی به میان آورد."

قابل ذکر است که روند مذاکرات "کنفرانس مادرید" در دوران حافظ اسد، رئیس جمهوری فقید سوریه شاهد برخی پیشرفت‌ها بود و تا سال ۱۹۹۶ ادامه داشت. سیاست سوریه در آن زمان دارای موضع ثابت و اصولی و مبتنی بر بازگشت کامل جولان بود، طوری‌که پس از دستیابی به این شرط، سوریه موضوعات بعدی را مطرح می‌کرد، اما در صورت عدم تحقق این شرط، مذاکرات به صورت کامل با شکست مواجه می‌شد. اگر جریان مذاکرات میان اسرائیل و سوریه را در سال‌های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۵ که میان ایهود باراک، رئیس ستاد ارتش اسرائیل و حکمت الشهابی، همتای سوری وی را مورد مطالعه قرار دهیم، درخواهیم یافت که به دلیل تعدد موضوعات و درهم‌آمیختگی مسیرها، این مذاکرات نتوانست هیچ دستاوری در پی داشته باشد.

ناظران به این نکته اشاره می‌کنند که تل‌آویو توانست از پیچیدگی اوضاع استفاده کند و مسائل را طوری روی هم قرار دهد تا زمینه باج‌گیری از سوریه و فلسطینیان فراهم شود. ناظران، ورود ترکیه به مذاکرات در سال ۲۰۰۸ را به دلیل روابط قوی دمشق و آنکارا در آن زمان و درخواست اسرائیل، می‌دانند، به ویژه پس از آن‌که نگرانی تل‌آویو از تهاجم سوریه از سمت جولان به دنبال جنگ سال ۲۰۰۶، افزایش یافته بود. با این حال، سوریه با هرگونه گفت‌وگو با اسرائیل در آینده دچار چالش خواهد بود و ناظران بدین باورند که واشنگتن نقش موثری در سوق دادن مذاکرات به سوی برآورده شدن اهداف اسرائیل دارد و به رسمیت شناختن جولان به عنوان بخشی از قلمرو اسرائیل توسط ایالات متحده در ۲۵ ماه مارس سال گذشته، می‌تواند نقش واشنگتن را در زمینه بیشتر از پیش تقویت کند.

از سوی دیگر، پطرس مرجانه بعید می‌داند که تحولات اخیر و گسترش روابط اسرائیل با برخی از کشورهای عربی، نقشه خاورمیانه را به دلخواه اسرائیل تغییر دهد. وی می گوید: "اساس یک طرح صلح عادلانه و همه‌جانبه مبتنی بر بازگرداندن تمام سرزمین‌هایی است که اسرائیل آنها را در سال ۱۹۶۷ اشغال کرده است،  بنابراین، عدم موافقت با این مسئله، نشان می‌دهد که اسرائیل علاقه به احیای روند صلح ندارد. در واقع، تل‌آویو تنها در تلاش برای تحقق اهداف و عملی کردن استراتژی‌‌های که پیش‌رو دارد است. این کشور نمی‌تواند صلح را برای هیچ کشور عربی به ارمغان آورد، صرف‌نظر از این که کشورها چگونه روابطی را می‌خواهند با آن برقرار کنند."

وی گفت: "به باور من، اسرائیل در حال حاضر به دنبال برنامه‌های استراتژیک است و هر زمان که آماده صلح شود، قوانین بی‌ المللی وجود دارد که این روند را سازماندهی و مدیریت کند."

از سوی دیگر، ائتلاف ملی سوریه (مخالفان) به نوبه خود هرگونه مذاكره با رژیم را رد می‌كند و در بیانیه‌ای که در  ششم اکتبر جاری منشتر کرد، اظهار داشت: "ما به هیچ کشور و نهادی عربی كه دست کمک و همکاری را به سوی رژیم دراز كند، به ویژه پس از محاصره اخیر رژیم بر اساس «قانون سزار»، هرگز اعتماد نخواهیم کرد."

در این بیانه، از تمام کشورهای عربی خواسته شده است که مسئله لزوم تداوم تحریم رژیم سوریه را از یاد نبرند و تحت هیچ شرایط و بهانه‌ای با آن، روابط برقرار نکنند، در عوض در تلاش برای دستیابی به انتقال قدرت و تحول به سوی یک نظام سیاسی مبتنی بر آزادی، عدالت و دموکراسی در سوریه باشند.

در این میان، مردم سوریه پس از تحمل دشواری‌های جنگ ۹ ساله، اکنون توجه آن‌‌ها به تحولات جنوب کشور معطوف شده است، در حالی‌که مسیر رسیدن به پایان جنگی که سوریه را به جولانگاه قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است، هموار می‌بینند.

در این‌جا سخنان بشار اسد در مورد مذاکرات و صلح، حاکی از تحول و تغییر است، به ویژه پس از این که در چند دهه گذشته از صلح  در گفتمان رسمی دمشق خبری در دست نبود، بنابراین، احتمال آغاز گفت‌وگو میان سوریه و اسرائیل بعید نیست، اما موفقیت در این امر نیاز به انعطاف‌پذیری دارد، در حالی‌که مقامات حزب بعث حاکم بر تحقق تمام خواسته‌ها از جمله عقب‌نشینی اسرائیل از بلندی‌های جولان تأکید دارند.

بشار اسد در مصاحبه‌اش با اسپوتنیک گفته بود: "ما زمانی که سرزمین‌های خود را پس بگیریم، می‌توانیم در صدد عادی‌سازی روابط خود با تل‌آویو شویم. موضوع بسیار ساده است و این امر در صورت آمادگی اسرائیل عملا امكان پذیر است." بشار اسد در ادامه گفت در واقع، اسرائیل هیچ آمادگی برای صلح ندارد و ما هیچ مقام رسمی در دولت اسرائیل را نیافتیم که خواستار برداشتن گامی به سوی صلح و سازش باشد.

با این حال، مخالفان دمشق صحبت از وجود کانال‌های محرمانه مذاکره میان دولت سوریه و اسرائیل دارند که هدف از آن شکستن انزوای سیاسی و بیرون‌رفت از دشواری‌های است که دولت سوریه با آن‌ها روبه‌رو است، به ویژه پس از آغاز جنبش مردمی در سال ۲۰۱۱، که رژیم را به شدت دچار بحران کرد. در مقابل، ناظران وفادار به دولت سوریه، این شایعه را رد کرده و صحبت‌های اخیر در مورد مذاکره و صلح را به دلیل بهبودی اوضاع و تصرف مجدد حدود ۷۰ درصد از خاک کشور توسط نیروهای دولتی می‌دانند که در سایه حمایت و همکاری روسیه انجام شده است.