آتش‌سوزی گمرک هرات در مرز ایران، یکی از گسترده‌ترین آتش‌سوزی‌های این کشور است. خوشبختانه این آتش‌سوزی تلفات جانی نداشت اما زیان و خسارت مالی آن برای کشور فقیری چون افغانستان در حدی است که می‌تواند ضربه سهمگینی بر پیکر درهم ریخته اقتصاد این کشور وارد کند. 

آتش‌سوزی حوالی بعدازظهر روز ‌شنبه در محوطه توقف تانکر‌های گاز و نفت رخ داد. گفته می‌شود یک تانکر حاوی مقدار زیاد گاز، زمانی که از گمرک ایران وارد افغانستان می‌شد نشتی گاز داشت. راننده این تانکر گاز از مسؤولان گمرک افغانستان می‌خواهد تا چاره‌ای بیندیشند اما کسی توجه‌ای نمی‌کند. لحظات بعد انفجاری رخ می‌دهد. 

پس از این انفجار آتش به سرعت به سوی تانکر‌های گاز و نفت و حتی کامیون‌های حامل مواد دیگر گسترش پیدا می‌کند. نبود زیرساخت‌های آتش‌نشانی در گمرک افغانستان در هرات، باعث می‌شود که آتش بدون هیچ محدودیتی در منطقه گسترش پیدا کند و تا هر جایی که می‌خواهد پیش برود. پس از آن مقام‌های جمهوری اسلامی ایران دست به کار می‌شوند و ۲۰ ماشین آتش‌نشانی همراه با ۶۰ آتش‌نشان از ایران وارد افغانستان می‌شوند و تلاش می‌کنند تا آتش را خاموش کنند. گفته می‌شود دو هواپیمای آتش‌نشانی نیز در این ماموریت شرکت کرده بودند. با این حال آتش زمانی کاهش یافت که چیزی برای سوختن باقی نمانده بود.

ناهید فرید، نماینده هرات در مجلس نمایندگان، براساس برآورد منابع هرات نوشته است که حدود ۷۰۰ میلیون دلار خسارت برجا مانده و این آتش‌سوزی کمر اقتصاد کشور را شکسته است. گفته می‌شود بیش از هزار ماشین حمل مواد سوختی و کالا در این آتش‌سوزی از بین رفته‌اند. 

مقصر کیست؟

اولین سؤالی که به ذهن خطور می‌کند این است که در چنین حادثه‌ای چه کسی مقصر است. تقریبا از همان آغاز آتش‌سوزی انگشت سؤال به سوی دولت افغانستان نشانه رفت و حکومت مقصر اصلی این آتش‌سوزی عنوان شد. کاربران شبکه‌های اجتماعی دولت را به بی‌توجهی در قبال فعالیت اقتصادی بخش خصوصی متهم می‌کنند و می‌گویند هیچ گونه راهبردی برای ایجاد یک سازوکار درست فعالیت گمرکی در افغانستان وجود ندارد.

دلیل اصلی گسترش آتش‌سوزی حضور ده‌ها تانکر مواد نفت و گاز در منطقه گمرک مرزی اسلام قلعه است و دلیل تجمع بیش از حد تانکر‌های مواد سوختی، حضور هیئتی از کابل در گمرک هرات خوانده شده است. راننده‌های تانکر‌های آتش گرفته می‌گویند به صورت معمول یک تانکر مواد سوختی باید ظرف چند ساعت از گمرک ترخیض شود. در گمرک‌های افغانستان اما این مساله نزدیک به یک هفته زمان می‌برد. اما این بار به دلیل حضور هیئتی از کابل بیش از دو هفته ‌از عدم ترخیص تانکر‌های مواد سوختی می‌گذشت و تانکری ترخیص نشده بود. 

در کنار آن فساد بی‌رویه موجود در گمرک‌های افغانستان عامل دیگر این آتش‌سوزی است. مسؤولان امنیتی و حفاظت گمرک هرات یا هر گمرک دیگر، تا چیزی برای خود به دست نیاورند به سادگی اجازه خروج ماشین‌های حامل مواد را نمی‌دهند. در گمرک هرات گفته می‌شود هر تانکر مواد سوختی برای خروج از گمرک باید ۱۰ الی ۱۵ هزار افغانی بپردازد. این پول زوری است که محافظین و مسؤولان امنیتی گمرک به دست می‌آورند. اما عده‌ای از راننده‌ها حاضر نیستند این پول را بپردازند. بنابراین مسؤولان امنیتی بهانه‌های مختلفی را برای متوقف کردن آن‌ها پیدا می‌کنند.

به گفته راننده‌هایی که تانکرهایشان در این حادثه از بین رفته است، مسؤولان امنیتی چاله‌هایی را در داخل گمرک هرات حفر کرده‌اند تا تانکر‌ها و کامیون‌های بار نتوانند جز از یک مسیر از مسیر‌های دیگر به سوی دروازه خروجی بروند. همین چاله‌ها باعث شد تا هیچ تانکر و کامیونی نتواند از جای خود تکان بخورد و همه به دریغ طعمه آتش شوند. 

مردمی که رفیق دزد بودند تا همراه قافله 

به صورت معمول در چنین مواقعی همیشه تلاش اولیه بر این است که تا جای ممکن بخشی از اموالی که هنوز آتش نگرفته یا از سوی مسؤولان و یا به دست مردم نجات داده شود. 

اما این بار و شاید بیشتر اوقات، مردم تنها به یاری خود شتافتند. گفته می‌شود بخشی از اموال تاجران و بازرگانان که از محوطه آتش کمی دورتر بود یا هنوز آتش به آن محل نرسیده بود، به دست مردم غارت شده است. ویدیو‌های زیادی از محل حادثه در شبکه‌های اجتماعی هم‌رسان شده است که نشان می‌دهد مردم به کامیون‌های حمل بار حمله می‌برند و اموال را غارت می‌کنند. آنان حتی از غارت سیب‌های نیم‌سوخته در آتش نیز ابایی نداشتند. 

همچنین هیئتی که از وزارت دارایی افغانستان به گمرک هرات در مرز اسلام قلعه رفته‌اند، می‌گویند که تعدادی از مردم محل همچنان تلاش کردند تا نمایندگی بانک‌های موجود در گمرک اسلام قلعه را نیز چپاول کنند که به دلیل مقاومت محافظین این بانک‌ها موفق نشدند. ناگزیر به دفتر‌های گمرک هجوم بردند و آن چه قابل غارت بود، غارت کردند. 

حتی گفته می‌شود، تعدادی از مردم محل با بازرگانانی که اموال‌شان گویا در این آتش‌سوزی از بین رفته تماس گرفته‌اند و گفته‌اند که اموال‌شان از بین نرفته بلکه نزد آنان است و اگر اموال خود را می‌خواهند، باید در مقابلش پول بدهند. 

زبانه‌های آتش‌سوزی گمرک هرات بیش از ۲۴ ساعت دوام آورد اما اثرات این آتش‌سوزی ماه‌ها و شاید سال‌ها ادامه خواهد داشت. مسلما تعدادی از بازرگانان و صاحبان تانکر‌های مواد سوختی و کامیون‌های حمل کالا، خسارت‌های زیادی را متحمل خواهند شد تا جایی که روی کار و زندگی‌شان هم تاثیر سوء باقی خواهد گذاشت. با این که دولت به صورت تلویحی اظهار کرد که به خسارت‌دیده‌ها کمک خواهد کرد. اما توان دولت هم برای همه کاملا مشخص است. آن چه مهم‌تر از همه است این که دولت چه تجربه‌ای را از این آتش‌سوزی به دست آورده است. در صورتی که دولت افغانستان نتواند از این گونه حوادث عبرت لازم را بگیرد، این گونه حوادث می‌تواند بار‌ها تکرار شود.