خشم و کج‌خلقی، اهانت، بهتان و تهمت متقابل، مشخصه کنفرانس سران ناتو (پیمان آتلانتیک شمالی) دردوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ بود. او حتی هفتادمین سالروز ایجاد ناتو را به دلایلی جزئی ترک کرد. هرگز کسی رفتاری مشابه رفتار رئیس‌جمهوری ترامپ ندیده بود و روشن بود که بسیاری از رهبران و مقامات ناتو از این که او صحنه را ترک کرده است، احساس آرامش خاطر می‌کنند. 

با ورود ترامپ به کاخ سفید، آن برخوردها اجتناب‌ناپذیر بود. او در جریان کارزار انتخاباتی سال ۲۰۱۶ بارها در حمله به ناتو آن را از کارافتاده و منبع هدررفتن منابع آمریکا توصیف کرده بود. او در این راستا در چند مورد در اجلاس‌هایی که در آن‌ها حضور داشت، تهدید کرد که ایالات متحده از این پیمان خارج خواهد شد، در حالی که به گونه‌ای چشمگیر از هرگونه انتقاد از رقیب عمده ناتو، ولادیمیر پوتین، خودداری کرد.   

ناتو از (گزند) دونالد ترامپ جان سالم به‌در برد و اکنون با ریاست جمهوری بایدن بر آمریکا و بازگشت ایالات متحده به «چندجانبه‌گرایی»، قرار است با موضع مشترک و اتحاد دموکراسی‌های اروپا، بار دیگر ارزش‌های اساسی خود را تحکیم کند؛ هرچند، با وجود ترکیه اردوغان و مجارستان ویکتور اوربان، نمی‌توان گفت که تمامی اعضای ناتو دموکراسی‌هایی آزادند. 

تشابهاتی میان نخستین باری که بایدن در ۱۴ ژوئن در کنفرانس سران ناتو شرکت کرد و کنفرانسی که ترامپ سه سال پیش در آن حضور یافت، وجود دارد. در هر دو مورد، دیدار از بریتانیا و کنفرانس سران با ولادیمیر پوتین در دستور جلسه قرار داشت. اما همان گونه که انتظار می‌رفت، برخورد دو رئیس جمهوری به آن بسیار متفاوت بود.

ترامپ، ترزا می (نخست وزیر سابق بریتانیا) را به علت آن که گویا به اندازه کافی از خود در مورد برگزیت قاطعیت نشان نمی‌داد، به باد انتقاد گرفت. کنفرانس سران ناتو درآن سال، به‌ویژه با حمله دونالد ترامپ به آنگلامرکل، در فضایی نامطلوب و خصمانه برگزار شد. دیدار او با ولادیمیر پوتین نیز به دلیل طرفداری ترامپ از روسیه در مقابل سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا که کرملین را به دخالت در انتخابات ریاست جمهوری متهم کرده بودند، توجه‌برانگیز بود.

بایدن برای شرکت در کنفرانس سران جی ۷ با این هشدار به بوریس جانسون وارد بریتانیا شده است که موافقتنامه «جمعه خوب»  نباید به دلیل مواجهه دولت بریتانیا با اتحادیه اروپا بر سر پروتوکل ایرلند (نتیجه مستقیم برگزیت بدون توافق) خدشه‌دار شود.

بی‌تردید، دیدار پوتین و بایدن که زمانی او را «قاتل» توصیف کرده است، با ملاقات ترامپ و رهبر روسیه متفاوت خواهد بود. ترامپ متهم شده بود که نامزد مسکو برای ریاست جمهوری سال ۲۰۱۶ است، بایدن هم رهبر روسیه را متهم کرد که در صدد اعمال نفوذ در انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته برآمده بوده است و موکدا گفت، «او بهای آن را خواهد پرداخت، به‌زودی خواهید دید.»

آقای بایدن پیش از پرواز به اروپا، در نشریه واشنگتن پست نوشت: «ما در رویارویی با چالش‌های روسیه برای امنیت اروپا متحد خواهیم بود که با (پرداختن به) تهاجم (روسیه) به اوکراین آغاز خواهد شد. و هیچ گونه تردیدی در مورد موضع ایالات متحده در دفاع از ارزش‌های دموکراتیک‌مان که جزء تفکیک‌ناپذیر منافع‌مان است، وجود ندارد.»

موضوع امنیت اروپا، مستقیما به نحوه برخورد رئیس جمهوری ایالات متحده به ناتو مرتبط است.  موضع قاطع و فعالی که بایدن در مورد اوکراین به آن اشاره کرد، با برخورد ترامپ که گفت آماده است الحاق کریمه به خاک روسیه را بپذیرد، در تضاد است.

اوکراین و ناتو از هم‌اکنون به موضوع درگیری‌ای بدل شده‌اند که در پی اعلام نظر اوکراین در تارنمای رسمی دولت آن کشور دایر بر این که ایالات متحده از «طرح ضربتی عضویت ناتو» برای اوکراین حمایت می‌کند، مطرح شده است.  بر مبنای آن مدعا که گفت‌وگوی تلفنی میان بایدن و رئیس‌جمهوری وُلُدوُمیر زلنسکی را در پی داشت، راه برای پیوستن اوکراین به پیمان آتلانتیک شمالی باز است.

هرچند آن ادعا در هفته جاری از تارنمای دولت اوکراین حذف شد، اما این امر پوتین را از اقامه اتهام علیه دولت‌های غربی باز نداشته است که از اوکراین به عنوان «ابزار چانه‌زنی یا سپر بلا» استفاده می‌کنند. رئیس‌جمهوری پوتین علیه گسترش ناتو به سوی مرزهای روسیه هشدار داده است.  

در واقع، مخالفت‌های چشمگیری در میان اعضای ناتو در مورد گسترش حیطه آن وجود دارد. گرجستان که اخیرا با  روسیه در جنگ بود، یکی دیگر از نامزدهای پیوستن به ناتو است.  در مجموع، اقمار پیشین اتحاد شوروی و کشورهای اروپای شرقی از گسترش عضویت ناتو حمایت می‌کنند، اما کشورهای اروپای غربی عمیقا در این مورد دچار تردید و موضعی بازدارنده‌اند. 

اندکی پس از شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری، ارتش آمریکا فرمان او را برای خروج نیروهای ایالات متحده از آلمان که از دید بسیاری، بخشی از خصومت او با آنگلا مرکل بود،  متوقف کرد. لغو روند خروج سربازان آمریکایی از آلمان از سوی دولت جدید آمریکا تایید شد و به اعضای ناتو در مورد تعهد آمریکا (به پیمان ناتو) اطمینان خاطر داد.

در آغاز هفته، بایدن با ینس اشتولتنبرگ، دبیرکل ناتو، ملاقات کرد. پس از آن دیدار، آقای اشتولتنبرگ گفت که طرفین در زمینه‌های تقویت ناتو، سرمایه‌گذاری بیشتر بر امور دفاعی، و رویارویی با چالش‌های موجود، از چین و روسیه گرفته تا بحران تغییرات اقلیمی، با یکدیگر اشتراک نظر دارند.

اما در پس اظهارات دوستانه و این که بایدن ترامپ نیست، مشکلاتی وجود دارد.

دستگاه رهبری آمریکا که نقشی محوری در منطقه اقیانوسیه دارد، خواهان پیوستن ناتو به رویارویی در مقابل تهاجم فزاینده چین است. برخی از اعضای ناتو به این خواست واکنش مثبت نشان دادند. بریتانیا ناو هواپیمابر جدیدش، اچ ام اس کوئین الیزابت، را همراه با کشتی‌های حمایتی به آب‌های شرق آسیا اعزام کرده است، اما همه اعضای ناتو از این بابت خوشنود نیستند و نمی‌خواهند رشته‌های اقتصادی خود را با چین به مخاطره بیندازند. 

هرچند اشتولتنبرگ می‌گوید «ناتو چین را به عنوان یک دشمن نمی‌نگرد»، اما می‌افزاید که «ما باید متوجه چالش‌های ناشی از چین باشیم. این کشور هم‌اکنون در جایگاه دوم از منظر بیشترین بودجه دفاعی، و دارای بزرگترین نیروی دریایی است. (چین) در صدد کنترل ساختارهای حیاتی در کشورهای ما و در سراسر جهان است، اما در ارزش‌های ما سهیم نیست.» 

منتقدان از پیمان آتلانتیک شمالی می‌گوینداز آنجا که هدف اصلی‌ ناتو، یعنی دفاع در مقابل شوروی در دوره جنگ سرد، به پایان رسیده است، اکنون در جست‌وجوی یافتن نقش فرامرزی گسترده‌تری برای توجیه موجودیتش است.  آنان معتقدند که افزایش تنش با روسیه به یک رویارویی نخواهد انجامید، و ناتو باید «برای حصول اطمینان از این که از دور خارج نخواهد شد، به خارج از مرزهای اروپا برود.»

اما در عین حال این نگرانی در میان اعضای ناتو وجود دارد که اگر اعضا نتوانند در ارتباط با چین از خود همبستگی نشان دهند، واشنگتن روی اتحاد‌های دیگری تمرکز کند. 

دولت‌های آمریکا به منظور ایجاد تعادل در مقابل چین، یکی پس از دیگری در تلاش ایجاد شراکت استراتژیک با هند برآمدند.  دهلی در گذشته در پذیرفتن چنین همکاری‌هایی اکراه داشته است، اما به نظر می‌رسد برخوردهای مرزی اخیر با چین در منطقه هیمالیا از جمله عواملی بوده است که ممکن است موجب تغییر نظر هند شود.  از سرگیری مانورهای نظامی «مالابَر» میان نیروهای دریایی آمریکا، ژاپن، هند، و استرالیا، و نیز تلاش برای تقویت گروه «چهارگانه» میان این کشورها، به عنوان نشانه‌ای حاکی از این همکاری تعبیر شده است.

نکته دیگر، مسئله بنیادی هزینه دفاعی کشورهای عضو ناتو است. بی‌تردید، ترامپ نخستین رئیس جمهوری آمریکا نبود که ازدیگر اعضای پیمان خواست بودجه بیشتری به هزینه‌های ناتو اختصاص دهند و آخرین آن‌ها هم نخواهد بود. هم دولت‌های جمهوری‌خواه و هم دولت‌های دموکرات آمریکا، بارها علنا از بابت مورد آنچه سهمیه و بار ناعادلانه ایالات متحده (در هزینه‌های ناتو) توصیف شده است، شکایت کرده‌اند. 

۹ سال پیش، رابرت گیتس، وزیر دفاع وقت آمریکا در دولت اوباما، در سخنرانی وداعش در ناتو گفت که اتحاد نظامی ایالات متحده با اروپا با «آینده‌ای تاریک اگر نه ناخوشایند» رو‌به‌رو است، زیرا متحدان ناتو «خواهان و مشتاق آنند که مالیات‌دهندگان آمریکایی بار فزاینده امنیتی را که با کاهش بودجه دفاعی اروپا به وجود آمده است، تقبل کنند.»

گیتس در اشاره به مسئله لیبی که در آن هنگام آمریکا آن را زیر بمباران گرفته بود، گفت بسیاری از اعضای ناتو توانایی شرکت در این حملات را ندارند، زیرا از «قابلیت‌های نظامی بی‌بهره‌اند.» 

لیبی نمونه محدودیت‌های ناتو بدون وجود ایالات متحده بود. محرک اقدام برای واژگونی حکومت معمر قذافی، در ابتدا دیوید کامرون، نخست وزیر وقت بریتانیا، و نیکلاس سارکوزی، رئیس جمهوری فرانسه بودند.

در ابتدا واشنگتن نسبت به شرکت در آن کارزار اکراه داشت، اما قدرت‌های اروپایی خیلی زود دریافتند که حملات هوایی‌شان علیه لیبی نمی‌تواند بدون تدارکات فوری تسلیحات نظامی آمریکا ادامه یابد. باز هم اگر ناتو بخواهد بدون حمایت گسترده ایالات متحده وارد یک کارزار طولانی دیگر شود، شرایط همان خواهد بود.

برخی از رهبران ناتو در همراهی با امانوئل مکرون، خواهان آنند که ناتو خود را برای کاهش کمک از آمریکا و ادغام بیشتر سیاسی و تجدید نظر در روابطش با روسیه آماده کند.

دو سال پیش، رئیس جمهوری فرانسه اعلام کرد که «ناتو دچار مرگ مغزی» شده است، اروپا در «لبه پرتگاه» قرار گرفته است و «دیگر کنترل سرنوشت خود را در دست ندارد»، مگر آن که خود را یک «قدرت ژئوپولیتیک» مبتنی بر جغرافیای سیاسی تلقی کند.

برخی از اعضای ناتو، به‌ویژه کشورهای اروپای شرقی و منطقه بالتیک، با این نظریه به مخالفت برخاستند، و ارزیابی مکرون هنگامی مطرح شد که ترامپ نیز منظما ناتو را مورد حمله قرار می داد.

با ورود بایدن به کاخ سفید اوضاع تغییر کرده است، اما آیا تضمینی برای تداوم آن وجود دارد؟ برخی از مقامات ارشد ناتو در مورد احتمال بازگشت ترامپ به کاخ سفید پس از انتخابات سال ۲۰۲۴ هشدار می‌دهند. به‌رغم هر چه در نخستین بایدن در کنفرانس سران رخ دهد، همچنان ممکن است شکل آتی پیمان آتلانتیک شمالی تغییر کند.