همه کشورهایی که دارای صنعت سینما هستند همه ساله تلاش می کنند در آکادمی اسکار که از معتبرترین جشنواره های سینمایی جهان است حضور داشته باشند. سینمای ایران هم با توجه به ظرفیت هایی که دارد در بیش از چهار دهه گذشته علاقه مند به حضور در این جشنواره بوده است. صرف نظر از اولین حضور با فیلم «دایره مینا» ساخته داریوش مهرجویی در سال 1356 و چگونگی انتخاب آن، در سال های پس از انقلاب و به ویژه در دهه اخیر انتخاب فیلم های ایرانی برای شرکت در مراسم اسکار همواره با اما و اگر و دلخوری همراه بوده است.
این اما و اگرها و انتقادها به انتخاب اخیر مستند «در جستجوی فریده» برای اسکار 2020 هم وجود دارد. پس از انقلاب اسلامی و قطع روابط تهران و واشنگتن، که به علت اشغال سفارت امریکا توسط دانشجویان موسوم به پیرو خط امام صورت گرفت، به مدت پانزده سال هیچ فیلم ایرانی به اسکار معرفی نشد. اما در شانزدهمین سال (1373) ، فیلم «زیر درختان زیتون» ساخته عباس کیارستمی مجوز حضور در این جشنواره را به دست آورد که در نهایت برای شرکت در بخش مسابقه پذیرفته نشد. پس از آن به غیر از سال های 1996 و 2013 همه ساله یک فیلم از ایران برای شرکت در این جشنواره انتخاب و معرفی شده است.
فیلم های ایرانی چگونه انتخاب می شوند
بر اساس قوانین و دستور العمل های اسکار، آثاری که به این جشنواره معرفی می شوند باید از سوی هیات داوران یا کمیته‌ای متشکل از هنرمندان و دست‌اندرکاران صنعت سینما مانند کارگردان، تهیه کننده، بازیگر، فیلمبردار، فیلمنامه‌نویس، تدوین‌گر، سازنده موسیقی، صداگذار و ... تائید شده باشد و هیچ مدیر و مسئول سینمایی و منتقد نمی‌توانند در این کمیته عضویت داشته باشند. در ایران این قوانین طی سال ها نادیده گرفته شده است و همواره انتخاب ها با نظر مستقیم و غیر مستقیم حکومت انجام شده است. نهادی که متولی این امر است، بنیاد سینمایی فارابی است که در سال 1362 تاسیس شد. بنیاد فارابی در اساسنامه اش نهادی غیر دولتی و غیر انتفاعی معرفی می شود، اما در واقع بازوی اجرایی وزارت ارشاد در زمینه سیاست گذاری برای صنعت سینما و فیلم سازی به شمار می آید.
ارتباطات بین المللی سینمایی ایران نیز برعهده این نهاد گذاشته شده است. در بیش از دو دهه گذشته هیچ یک از فیلم های معرفی شده به طور کامل منطبق با معیارهای تعیین شده از سوی آکادمی اسکار نبوده است، چراکه همواره تعدادی از مدیران بنیاد سینمایی فارابی که منصوبان حکومت هستند و نیز منتقدان سینمایی در کمیته انتخاب اسکار حضور داشته اند. بسیاری از دست اندرکاران سینما معتقدند حضور این افراد در کمیته انتخاب فیلم ها برای جشنواره های بین المللی، موجب شده است که نگاه سیاسی و جناحی بر نگاه فنی و هنری بر فیلم های ارسال شده غالب شود. بر همین اساس کانون کارگردانان سینمای ایران در نامه ای به رییس سازمان سینمایی ایران خواستار تغییر هیئت گزینش فیلم ها برای اسکار شده بود. این کانون معتقد است تنها نهادی که باید در این زمینه دخالت کند خانه سینماست. در همان سال فیلم «نفس»، ساخته نرگس آبیار برای اسکار معرفی شد. کارگردان این فیلم پیش از آن فیلم «شیار 144» را ساخته بود که موضوع جنگ ایران و عراق بود.
اما و اگر های امسال بر سر چیست؟
در این هفته فضای مجازی و رسانه ها به یکباره خبری را منتشر کردند که سازمان سینمایی ایران در اقدامی عجیب، محرمانه و بدون توجه به معیارها و استانداردهای موجود، به صورت شبانه اقدام به معرفی فیلمی مستند به آکادمی اسکار کرده و دست اندرکاران سینما و منتقدان این اقدام معتقد بودند شتاب زده عمل شده است. آنها همچنین به آرای اعضای کمیته انتخاب اشاره می کنند که نظرشان بر ارسال دو اثر دیگر یعنی فیلم های «متری شش و نیم» و «قصرشیرین» بوده؛ فیلم هایی که در جشنواره های داخلی و بین المللی مورد تحسین قرار گرفته و جوایز متعددی را هم کسب کرده بودند و بیشترین بخت را برای معرفی به اسکار داشتند.
حامد بهداد، بازیگر فیلم قصر شیرین در واکنش به این انتخاب در صفحه اینستاگرامش نوشت: «ضمن تبریک و آرزوى موفقیت برای عوامل سازنده فیلم مستند «در جستجوی فریده» براى معرفی به عنوان نماینده سینمایی به مراسم اسکارِ ۲۰۲۰، با توجه به شکل غیر معمولِ تشکیل کمیته انتخاب، بر خلاف روال دوره‌هاى قبلى و شایعات و ابهامات موجود، درباره نحوه انتخاب نماینده سینمایی ایران و نظر به سیاست شفاف‌سازی ریاست سازمان سینمایی، درخواست انتشار جزئیات و شرح مذاکراتِ دو جلسه اخیرِ هیاتِ انتخاب نماینده ایران در اسکار ۲۰۲۰ را داریم!» پس از آن، نوید محمد زاده بازیگر فیلم «متری شش و نیم» هم واکنش نشان داد و او هم خواستار شفاف سازی شد. او هم در اینستاگرامش نوشت: «هر سال اواخر شهریور نماینده سینمای ایران به اسکار اعلام می‌شد، علت این عجله در انتخاب چی بود؟ «در جستوی فریده» نماینده سینمای ایران در اسکار است؟ فیلم خوبیه، درست، ولی براساس کدوم موفقیت بین‌المللی؟ نمی‌تونستین تا بعد از جشنواره ونیز صبر کنید؟»
اما شدیدترین واکنش از طرف سعید روستایی کارگردان فیلم «متری شش و نیم» بود. او نوشت اعلام شبانه نماینده سینمای ایران شبیه یک «کودتا» است. اما دیری نپایید که هم روستایی و هم محمد زاده ضمن حذف پست های شان مجبور به عذرخواهی شدند. با این حال افکار عمومی و به ویژه جامعه هنری هنوز هم از این نوع انتخاب قانع نشده اند و معتقدند ترکیب هیئت انتخاب با توجه به حضور نماینده ای از سازمان سینمایی که در حقیقت نماینده حکومت به شمار می آید و به صورت نانوشته حق وتو دارد نمی توانسته است در انتخاب خود مستقل عمل کرده باشد. این نوع نگاه و انتقادات را در جشنواره فیلم فجر سال گذشته هم شاهد بودیم. در آن جشنواره بسیاری معتقد بودند وزارت ارشاد و سازمان سینمایی به دنبال اعمال نفوذ در انتخاب آثار برگزیده این جشنواره بوده اند.
چرا «در جستجوی فریده»؟
«در جستجوی فریده» مستندی است که سوژه ای معمولی دارد. قصه ای که درباره آن کتاب ها نوشته شده است. راستش وقتی بخش هایی از فیلم را دیدم یاد کتابی افتادم که در دوران دانشجویی در دهه هفتاد از دکتر مرتضی کتبی خوانده بودم. نامش «در جستجوی هویت گم شده» بود. در این کتاب دکتر کتبی کمک می کند تا پسری که والدینش را که سال ها قبل او را سر راه گذاشته بودند پیدا کند. نقش اول مستند «در جستجوی فریده» یک زن است.
در کودکی، خانواده ای از هلند سرپرستی اش را قبول می کنند و با خود به اروپا می برند. او پس از چهار دهه می خواهد والدین اصلی خود را پیدا کند و این بار مستند ساز می خواهد به او کمک کند تا خانواده اصلی اش را بیابد. در این مستند خانواده هلندی فریده مردمانی خشک و عاری از احساساتی که ما شرقی ها داریم نمایش داده می شود. فریده هم به نظر می رسد دچار نوعی افسردگی است. او به ایران می آید و در کمال تعجب سه خانواده که همگی هم از سطح اقتصادی پایین برخوردارند اعلام می کنند والدین او هستند. در اینجا خانواده های ایرانی خونگرم نشان داده می شوند و گویی «فریده» از دنیایی یخ زده و بی روح به دنیای جدیدی وارد شده است که همه از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بسیار خوبی برخوردارند. به نظر می رسد این نگاه در معرفی این مستند بیشتر مد نظر قرار گرفته است.
آیا مستند «در جستجوی فریده» به بخش نهایی اسکار راه پیدا خواهد کرد؟
تاکنون فقط سه فیلم ایرانی به مرحله نهایی اسکار راه یافته اند که دو فیلم از اصغر فرهادی با نام های «فروشنده» و «جدایی نادر از سیمین» جایزه دریافت کردند. فیلم بچه های آسمان ساخته مجید مجیدی هم که در سال 1998 به مرحله نهایی راه یافته بود نتوانست جایزه ای را به دست آورد. معیارهای انتخاب در اسکار گاهی بسیار پیچیده و گاهی هم بسیار ساده به نظر می آیند. برای پاسخ این سوال که آیا نخستین فیلم مستند ایرانی به مرحله نهایی آکادمی اسکار راه پیدا می کند یا نه، باید چند ماهی را صبر کرد.
