زمانی که حاجی امیر خان در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، نخستین مغازه کتابفروشی را در شهر کهنه کابل به راه انداخت، شاید تصور نمی‌کرد که این کار او، به عنوان اقدامی ارزشمند برای دو نسل بعد از خود هم به یادگار بماند. مغازه کوچک امیر خان اکنون با نام انتشارات امیری فعال است و پسر و نواده‌های امیر خان آن را اداره می‌کنند. انتشارات امیری که نود و هفت سال از فعالیت آن می‌گذرد، در همه فرازوفرودها فعالیت خود را حفظ کرده و پس از سال ۲۰۰۱ و فراهم شدنِ فضای آزاد برای ناشران و کتابفروش‌ها، به رونق بی سابقه‌ای دست یافته است.
انتشارات امیری و ده‌ها انتشاراتی دیگر، پس از ۲۰ سال کار بی‌وقفه در عرصه نشر و پخش کتاب که تصور می‌شد هرگز متوقف نمی‌شوند، با مسلط شدن طالبان بر افغانستان با خطر تعطیلی دائمی و از دست رفتن همه دستاوردهای خود مواجه شده‌اند.
هرچند تاکنون طالبان اصول و چارچوب مشخصی برای ناشران و کتابفروشیها وضع نکرده است، سخنگویان این گروه به صورت عمومی گفته‌اند: «همه چیز باید بر اساس چارچوب شریعت اسلامی تنظیم شوند و کتاب‌هایی را بفروشید که با شریعت اسلامی در تضاد نباشد.»
نجیب‌الرحمان، یکی از کارکنان انتشارات امیری، می‌گوید که با تسلط طالبان بر افغانستان، سرنوشت این انتشارات و صدها فروشگاه و انتشاراتی دیگر در تاریکی و ابهام فرو رفته است. نجیب‌الرحمان در گفت‌وگو با ایندیپندنت فارسی توضیح داد که انتشارات امیری پنج شعبه بزرگ دارد و ضمن فعالیت در عرصه نشر و چاپ، کتاب‌هایی را از خارج به افغانستان وارد می‌کند و می‌فروشد. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های انتشارات امیری هم انتشار آثار نویسنده‌های افغان است و تنها در ۲۰ سال اخیر، ۶۳۰ عنوان کتاب منتشر کرده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
نجیب‌الرحمان که ۳۰ سال قبل کار خود را با انتشارات امیری آغاز کرد و اینک در بخش اداری این مرکز کار می‌کند، می‌گوید که در نود‌وهفت سال فعالیت، این انتشارات تحولات زیاد و شرایط سختی را سپری کرده است؛ اما اکنون با یکی از سخت‌ترین آن‌ها مواجه است.
به گفته نجیب‌الرحمان، طالبان هنوز برای ناشران اصول و چارچوب مشخصی تدوین نکرده است، اما چند طالب به عنوان «هیئت تفتیش» چند بار فروشگاه‌های کتاب را بررسی کرده‌اند. هیئت تفتیش طالبان به نجیب‌الرحمان گفته است که محتوای کتاب‌هایی که به فروش گذاشته می‌شوند باید با شریعت اسلامی مطابقت داشته باشد و با آموزه‌های اسلام در تضاد نباشد. نجیب‌الرحمان می‌گوید که از هیئت طالبان پرسیدم که اگر دستورالعمل و چارچوب مشخصی دارید، در اختیار ما بگذارید تا مطابق آن فعالیت کنیم اما هیئت تفتیش طالبان به این ناشر گفته است: «اصول و قانون ما قرآن است و باید همه‌چیز بر اساس دستورهای قرآن تنظیم شوند.» این کُلی‌گویی طالبان بیشتر از همه برای ناشران و فروشندگان کتاب سردرگمی، ابهام و ترس ایجاد کرده است.
در همین حال، رحیم برهان، یک فروشنده کتاب در هرات، می‌گوید که طالبان همه کتابفروشیهای این شهر را بررسی کرده و صدها عنوان کتاب را با خود برده‌اند. رحیم می‌گوید که افراد طالبان کتاب‌های برخی از نویسنده‌های فارسی زبان از جمله عبدالکریم سروش، محمد محق، علی امیری، مصطفی ملکیان و شمار دیگر از روشنفکران دینی را جمع کرده و گفته‌اند که این کتاب‌ها باید آتش زده شوند. رحیم می‌گوید که پس از این اقدام طالبان، کتابفروش‌ها فقط کتاب‌هایی را در مغازه‌هایشان نگه داشته‌اند که از نظر طالبان اشکال شرعی ندارند.
خرید کتاب، دغدغه آخر مردم است
پل‌سرخ و جوی شیر دو مکان پرتردد و شلوغ در کابل‌اند که بیشترین کتابفروشیها، بنگاه‌های نشر و ترجمه آنجا واقع شده‌اند. پل‌سرخ محله پررونق تجاری در غرب کابل است که کافه‌ها و کتابفروشیهای آن در سال‌های اخیر به پاتوق نویسنده‌ها، فرهنگیان، روزنامه‌نگاران و دانشجویان بدل شده بود. در محله پل‌سرخ، ساختمان پنج طبقه‌ای به نام «مارکیت ملی» محل فعالیت بسیاری از کتابفروشیها و ناشران کابل است.
اینک شماری از کافه‌ها و کتابفروشیها در این محله تعطیل شده‌اند و جای آن را فروشنده‌هایی گرفته‌اند که برای خرید نان، وسایل خانه‌های خود را می‌فروشند. در این وضعیت، جایی برای انتشار کتاب در کابل باقی نمانده است.
قاسم فرزام، مدیر مسئول انتشارات نشر واژه است و مرکز فروش این انتشارات در محله پل‌سرخ و در مارکیت ملی است. نشر واژه یکی از مراکز جوان نشر در کابل است که در چند سال اخیر به یکی از مراجع مهم نشر و پخش کتاب در افغانستان بدل شد. این مرکز تا یک سال قبل ۳۰ کارمند داشت و علاوه بر یک مرکز چاپ، فروشگاهی بزرگ و چند مرکز پخش داشت. پس از تسلط طالبان بر افغانستان، چاپخانه و مراکز پخش آن بسته شدند و اکنون فقط فروشگاه باز است.
فرزام می‌گوید که دو سال قبل و پیش از بحران کرونا و تشدید جنگ، روزانه تا ۲۰۰ نفر از فروشگاه نشر واژه کتاب می‌خریدند. شمار مشتریان فروشگاه نشر واژه پس از تسلط طالبان بر افغانستان، از ۲۰۰ نفر، به دو نفر در روز رسیده است.
قاسم فرزام می‌گوید، از پانزدهم اوت که افغانستان به دست طالبان افتاد تا امروز، ناشران از جمله انتشارات واژه، حتی یک جلد کتاب هم منتشر نکرده‌اند. فرزام می‌افزاید که در مارکیت ملی ۲۰ ناشر و فروشگاه کتاب فعالیت داشتند که تاکنون هفت ناشر و فروشگاه کار خود را تعطیل کرده‌اند و سرنوشت بقیه نیز نامعلوم است.
به گفته فرزام، اگر تا یک ماه دیگر اوضاع اقتصادی بهتر نشود و همچنان به ادامه کار ناشران و کتابفروش‌ها امیدی نباشد، بسیاری از ناشران و فروشنده‌های کتاب دست از کار خواهند کشید؛ چون کسانی که در ۲۰ سال اخیر در این کار بودند و در آن سرمایه‌گذاری کردند، در پی فروپاشی حکومت و مسلط شدن طالبان، زیان‌های هنگفتی را متحمل شده‌اند.
با این حال محسن عمری، یک فروشنده کتاب در منطقه جوی شیر کابل، می‌گوید تعداد مشتریان او که روزانه برای خرید کتاب مراجعه می‌کنند نسبت به گذشته تفاوت نکرده است. محسن کتاب‌های دینی و جزوه‌های درسی مورد نیاز مدارس دینی را می‌فروشد. محسن می‌گوید که کتاب‌های دینی با مضامین جهاد، شهادت، شریعت موضوع‌های موردعلاقه دانش‌آموزان و استادان مدارس دینی‌اند و همچنان مشتری فراوانی دارند و از رونق کار او کاسته نشده است.
برخلاف خوشبینی محسن که کتاب‌های دینی می‌فروشد، طهماسبی خراسانی، شاعر و نویسنده افغان که اخیرا مجموعه‌ای از شعرهایش را با عنوان «بی‌جهت نیستم خراسانی» را در تهران و دهلی چاپ و منتشر کرده، از آشتی‌پذیری طالبان با فرهنگ، ادبیات و کتاب ناامید است.
خراسانی می‌گوید که قرار بود مجموعه شعرهایش در کابل نیز منتشر شود اما ناشر کتاب در پی تحول اخیر کارش را تعطیل کرده است. به گفته خراسانی، در افغانستان طالبانی، جایی برای نشر کتاب باقی نمانده است چون از یک سو طالبان به ادبیات، فرهنگ و شعر باور ندارند و از سوی دیگر بیشتر مردم محتاج یک وعده غذایی‌اند و خرید کتاب آخرین دغدغه آدم‌ها است.
