در تقویم باستانی ایران، ۲۹ بهمن به نام «سپندارمذگان» یا روز مهرورزی و نکوداشت زن و زمین نامگذاری شده است؛ روزی که ایرانیان باستان به زنان هدیه می‌دادند و نقش آنان را در خانواده و اجتماع گرامی‌ می‌داشتند.

جستجو در منابع تاریخی برای یافتن وجه تسمیه این مناسبت باستانی ما را به گاهشمار یزدگرد ساسانی می‌رساند که بر مبنای آن، هر یک از روزهای ماه نام مخصوص داشتند. مثلا روز نخست هر ماه «اورمزد» نامیده می‌شد، روز دوم «بهمن» نام داشت، نام روز سوم هر ماه «اردیبهشت» بود و روز چهارم هم «شهریور» نام گرفته بود. روز پنجم هر ماه نیز «سپندازمذ» نامیده می‌شد که گستراننده، مقدس، فروتن معنا می‌دهد و نماد باروری زمین است و از آنجا که زمین با فروتنی، تواضع و گذشت زندگی را به همه زیستمندان هدیه می‌کند، در فرهنگ باستان، اسفندگان (اسپندگان) را نماد تمایلات مادرانه و باروری نیز می‌دانستند.

در عبارت سپندارمذگان، «سپندارمذ» نماد عشق و پسوند «گان» به‌معنی جشن است. بر اساس منابع کهن تاریخی و همان‌طور که از نام آن پیدا است، سپندارمذگان به روز اسپند یعنی پنجمین روز ماه از ماه اسفند اشاره دارد.

این مناسبت پس از اسلام و بعد از اینکه عمر خیام در تقویم جدید ایران، شش ماه نخست سال را ۳۱ روزه کرد، شش روز عقب رفت و به ۲۹ بهمن‌ منتقل شد.

سپندارمذگان در منابع تاریخی

در کتاب اوستا به‌ویژه در یشت‌ها، از سپندارمذ به‌عنوان یکی از امشاسپندان یاد شده است. او نماد بردباری، فروتنی و حمایت از زمین و زنان نیکوکار به شمار می‌رود و بخشی از نظام معنوی آیین زرتشت را شکل می‌دهد. در جهان‌بینی زرتشتی، او الهه‌ای است که زمین را نگهبانی می‌کند و به زنان پاک‌سرشت تعلق دارد. در این روز، به زنان به‌عنوان نماد مهربانی و زایش، احترام ویژه گذاشته می‌شد.

در متون پهلوی مانند بندهش، ترجمه دکتر مهرداد بهار، دینکرد و گزیده‌های زادسپرم هم سپندارمذ به‌عنوان یکی از ایزدان مونث که حافظ زمین و زنان نیکوکار است، معرفی شده است.

ابراهیم پورداوود در کتاب «گات‌ها و جشن‌های ایرانی» از سپندارمذگان به‌عنوان جشن ستایش زنان یاد می‌کند. بر اساس روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، از نظر ایرانیان پنجم اسفند روز بزرگداشت زن و زمین بود و ازآنجا که در پنجمین روز از ماه اسفند برگزار می‌شد، سپندارمذگان نام داشت.

جشن سپندازمذگان در ایران باستان با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شد. در این روز رسم بود که مردان به زنان هدیه بدهند، میان عشاق پیوند برقرار می‌شد و بسیاری درگیری‌ها و اختلاف‌های بین قبیله‌ای پایان می‌یافت.

گفته می‌شود خانواده‌های ایرانی در عهد باستان برای سپاس از زنان خانواده و نزدیکانشان، دهش‌ها و پیشکش‌هایی تدارک می‌دیدند. زنان نیز این روز را گرامی می‌داشتند و در آن روز لباس و کفش نو می‌پوشیدند.  

همچنین نقل است که در روز جشن سپندارمذگان زنان از کارهای روزمره و همیشگی در خانه و زندگی معاف بودند و مردان کارهای مربوط به خانه را برعهده می‌گرفتند.

سال ۱۳۴۱ شمسی و به پیشنهاد ابراهیم پورداوود روز پنجم اسفند و جشن سپندارمذگان «روز پرستار» نامیده و در تقویم رسمی ایران ثبت شد؛ اما مناسبت پس از وقوع انقلاب اسلامی، روز تولد دختر امام اول شیعیان روز پرستار شد.

طی سال‌های اخیر، برخی ایرانیان علاقه‌مند به تاریخ ملی و باستانی تلاش کردند جشن‌های سپندازمذگان و مهرگان را در برابر نسخه‌های خارجی مانند ولنتاین پررنگ کنند و به آن‌ جلوه‌ای مدرن ببخشند. با این حال، حتی بین پژوهشگران فرهنگ ایران باستان نیز درباره کارکرد روز جشن سپندازمذگان به‌عنوان «روز عشاق» تردیدهایی وجود دارد.  

برخی پژوهشگران مانند ژاله آموزگار و تورج دریایی، سپندارمذگان را جشن احترام به زنان معرفی می‌دانند و معتقدند که این روز با توجه به معنا و کاربرد تاریخی‌اش، نمی‌تواند جایگزین ولنتاین باشد، زیرا سپندارمذگان بیشتر به زمین و نقش زنان در خانواده ارتباط دارد، تا صرفا عشق رمانتیک.

ایرانیان علاوه بر سپندارمذگان مناسبت دیگری نیز در ارتباط با مهرورزی دارند و آن جشن مهرگان است که نیمه ماه مهر برگزار می‌شود. این جشن که آغاز آن را به فریدون نسبت داده‌اند، مانند نوروز باستانی ایران، جشن اعتدال کیهانی است و به نام «نوروز پاییزی» نیز نامیده می‌شود. از نظر ایرانیان، ماه مهر نماد فروغ و روشنایی بود و شانزدهمین روز از این ماه به‌عنوان بخشی از جشن مهرگان به نام «مهر» شهرت داشت و مناسبتی برای تجلیل از مهرورزی بود.