در شرایطی که تمام توجه‌ سازمان محیط زیست بر احیای دریاچه ارومیه متمرکز شده، حالا خبر رسیده است که حال دریای خزر هم خوب نیست و به رسیدگی نیاز دارد. اینطور که کارشناسان هشدار داده‌اند، کاهش بارندگی در حوضه دریای خزر باعث شده این دریاچه با کاهش ۱.۵ متری تراز آب مواجه شود.

مدیر کل مرکز علوم جوی و اقیانوسی سازمان هواشناسی ایران به کاهش پنج سانتی‌متری تراز آب دریای خزر نسبت به سال ۱۳۹۹ اشاره کرده و به ایسنا گفته است: «داده‌های ایستگاه‌های پایش دریای خزر از سال ۱۳۷۴ تاکنون روندی کاهشی در تراز آب دریای خزر را نشان می‌دهد. از سال ۱۳۷۴ تاکنون به‌طور متوسط سالانه حدود شش سانتی‌متر از تراز آب دریای خزر کاهش یافته؛ یعنی در ۲۶ سال اخیر، تراز آب دریای خزر ۱.۵ متر کم شده که رقم قابل توجهی است.»

با اینکه در تقویم ایران، روز ۲۱ مرداد به گرامیداشت دریای خزر اختصاص داده شده، توجه واقعی به مشکلات این دریاچه نادیده گرفته شده است. نشت مکرر و زیاد نفت در نواحی ساحلی جمهوری آذربایجان و قزاقستان، ورود مواد زائد و پسماندهای بالغ بر ۴۰ کارخانه و پالایشگاه از کشورهای حاشیه خزر به سمت دریا و پسرفت و انقراض انواع آبزیان دریای خزر از سال ۱۹۹۰ از جمله چالش‌هایی‌اند که دریای خزر با آن‌ها مواجه است.

درباره کاهش تراز آب این دریاچه پیش از این هم اظهار نگرانی و اعلام شده بود که تا رسیدن به تراز این دریاچه در سال ۱۳۵۶، سالی که در ‌پنج دهه اخیر کمترین تراز آب دریای خزر ثبت شده است، تنها یک متر فاصله داریم. همچنین هشدار داده شده بود که اگر شرایط کاهش تراز آب این دریاچه با همین روند ادامه داشته باشد، تا کمتر از ۱۰ سال آینده مجدد به این تراز خواهد رسید.

اما علت اصلی کاهش تراز آب چیست و برای آن چه کاری می‌توان کرد؟ بهزاد لایقی در پاسخ به این پرسش‌ها، مهم‌ترین عامل کاهش تراز آب این دریاچه را کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریای خزر می‌داند. او با اشاره به کم شدن دِبی رودخانه‌های این حوضه به‌ویژه رودخانه ولگا، تاکید کرده است: «شدت تابش خورشید بر دریای خزر و تبخیر آب در نتیجه کاهش ابرناکی و بارندگی افزایش می‌یابد و کاهش هرساله تراز این دریاچه را موجب می‌شود. حجم آبی که سالانه در این دریاچه از دست می‌رود، کم نیست؛ بنابراین به‌نظر نمی‌رسد که راهکارهای مصنوعی و انسانی مانند طرح‌های انتقال آب یا کاهش مصرف آب رودخانه‌های حوضه آبریز دریای خزر بتواند مشکلات را برطرف و کمبود آب را جبران کند و تنها بارش است که می‌تواند این شرایط را تغییر دهد.»

این کارشناس معتقد است: «کاهش بارندگی‌ در منطقه دریای خزر از جهات مختلف قابل بررسی است اما نباید فراموش کنیم که از طرفی با تغییرات آب‌وهوایی ناشی از فعالیت‌های بشری نیز ارتباط دارد. افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو به علت فعالیت‌های انسانی در الگوی بارش‌ها، آب‌وهوا و گرم شدن کره زمین تغییراتی ایجاد کرده است. بنابراین کاهش انتشار این گازها شاید به‌طور ضمنی در این زمینه کمک کند. با این حال، یافتن راهکاری مناسب برای وضعیت تراز دریای خزر نیازمند همکاری تمام کشورهای ساحلی دریای خزر است.»

خشک شدن خزر چه تبعاتی دارد؟

نگرانی‌ها وقتی بیشتر می‌شود که می‌بینیم پژوهش‌های دیگری هم که پیش از این انجام شده‌، نشان داده‌اند که بر اساس سناریوهای مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر، ۹ تا ۱۸ ‌متر پایین خواهد آمد. یکی از این پژوهش‌ها تحقیقی است که چند دانشمند آلمانی و هلندی در دسامبر ۲۰۲۰ انجام دادند و در نشریه «نیچر» به چاپ رسید.

در این گزارش با تاکید بر اینکه دریای خزر با «فاجعه» روبه‌رو است، تصریح شده است: «در سه دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده، اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن مناطق شمالی دریای خزر در زمستان و نبود تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد که تا پایان قرن، حداقل ۹ متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به ۱۸ متر برسد که  یک تهدید زیست‌ محیطی است.»

در این تحقیق همچنین اشاره شده که با توجه به عمق کم دریای خزر در بخش‌های روسیه و ترکمنستان، با افت ۹ متری آب، حدود ۲۴ درصد از مساحت دریا کم خواهد شد و اگر ۱۸ متر افت کند، ۳۴ درصد از سطح دریای خزر خشک خواهد شد.

در صورت کاهش تراز و خشک شدن چه اتفاقی می‌افتد؟

کاهش تراز آب دریای خزر علاوه‌ بر مشکلاتی که برای بندرها و کشتیرانی در این منطقه ایجاد می‌کند، بر مناطق حفاظت شده زیست محیطی از جمله تالاب‌ها و همچنین آبزیانی که در آن زندگی می‌کنند هم تاثیرات منفی بر جا می‌گذارد؛ چرا که کاهش تراز آب این دریاچه افزایش شوری و دمای آب را در پی دارد. بسیاری از پرندگان و آبزیان دریای خزر در فصول مختلف سال به شمال و جنوب مهاجرت می‌کنند و خشک شدن بخش‌های شمالی که در فصل گرم تابستان، پناهگاه گونه‌های مختلفی مانند فک‌های خزری است، می‌تواند زندگی این جانداران را به خطر بیندازد.

اگرچه این پژوهش به آینده اشاره می‌کند، همین حالا هم می‌توان اثر این تغییر و تحول‌ها را در سواحل دریای خزر مشاهده کرد. به عنوان مثال، خلیج گرگان بزرگ‌ترین خلیج دریای خزر، این روزها در حال نابودی است. خلیج گرگان که از لحاظ موقعیت جغرافیایی، در جنوب شرقی دریای خزر و در حوزه شهرستان‌های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر در استان گلستان واقع است، در گذشته منبع یکی از بهترین خاویارهای سیاه جهان بود و زیستگاه ماهیانی باارزشی شناخته می‌شد اما این منابع در حال حاضر، به دلیل خشکسالی و عقب‌نشینی آب دریا، در معرض خطر جدی قرار گرفته‌اند.