روز یکشنبه ۲۸ آذر ۱۴۰۰، رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی ایران خبر ورود سویه اومیکرون کرونا به این کشور را به‌صورت گسترده‌ پوشش دادند. به گزارش ایسنا، دکتر کمال حیدری، معاون وزیر بهداشت، اعلام کرد: «بعد از ۸۵ کشور دنیا، ما هم شناسایی سویه اومیکرون در آزمایشگاه مرجع خود را تایید کردیم.»

سویه اومیکرون که اواسط آبان ماه برای اولین بار در آفریقا شناسایی شد، به فاصله کوتاهی در لیست سویه‌های نگران‌کننده کرونا (VOC) سازمان بهداشت جهان قرار گرفت. سرعت بالای انتشار و قدرت فرار از مصونیت ایجاد شده ناشی بیماری یا واکسن‌، باعث شد نگرانی‌های وسیعی در سطح بین‌المللی ایجاد شود، به‌گونه‌ای که وزرای سلامت هفت کشور صنعتی (G7) روز جمعه گذشته اعلام کردند که سویه جدید اومیکرون کرونا بزرگ‌ترین تهدید فعلی برای سلامت عمومی جهان است.

دو سال پی‌درپی است که کشف سویه‌های جدید ویروس کرونا در آستانه عید نوئل و جشن‌های آغاز سال میلادی، حال و هوای کشورهایی که این ایام را جشن می‌گیرند، به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. دسامبر ۲۰۲۰ نیز درست زمانی که کشورهای اروپایی در حال آماده شدن برای جشن‌های کریسمس و آغاز سال ۲۰۲۱ بودند، اقدام ناگهانی دولت بریتانیا برای افزایش سطح هشدار درباره سویه آلفای ویروس و اعلام بازگشت محدودیت‌های شدید مرتبط با کرونا در لندن و جنوب شرقی بریتانیا، در آن کشور و بیشتر کشورهای قاره سبز که به نظر می‌رسید در پایان موج دوم همه‌گیری مرگبار کرونا قرار داشتند، موجی از شگفتی و نگرانی ایجاد کرد.

البته امسال موضوع کمی متفاوت است زیرا بیشتر این کشورها از هفته‌ها قبل، با موج پنجم سنگین سویه دلتا درگیر بودند و اینک هشدارها در مورد اضافه شدن سویه جدید اومیکرون، بر دامنه نگرانی‌ها و همچنین تغییر سطح هشدار و اقدام‌های محافظتی و کنترل‌کننده افزوده است. یک هفته قبل از جشن نوئل، محدودیت‌های مرتبط با کرونا در سراسر جهان چند برابر شده است.  یکشنبه ۱۹ دسامبر، هلند اولین کشور اتحادیه اروپا بود که محدودیت (lockdown) کامل را برقرار کرد. در لندن شرایط هشداردهنده است و آتش‌بازی و کنسرت‌های موسیقی سال نو در خیابان مشهور شانزه لیزه پاریس هم لغو شده است. آلمان نیز شرایط ورود به این کشور را به شدت محدود کرده و در آن سوی اقیانوس‌ها نیز روند همه‌گیری همچنان نگران‌کننده است. 

به دلیل افزایش ابتلا به کووید-۱۹، رستوران‌های منطقه بروکلین نیویورک یکی پس از دیگری تعطیل و صف‌های آزمایش تشخیص کرونا طولانی‌تر می‌شوند زیرا در ایالت نیویورک که با حدود ۲۰ میلیون نفر جمعیت، چهارمین ایالت پرجمعیت آمریکا است، برای دومین روز متوالی تعداد موارد ابتلای جدید به کووید-۱۹ نزدیک به ۲۲ هزار نفر ثبت شده است.

با این حال در ایران وضعیت به گونه‌‌ای دیگری است. بر اساس آخرین نقشه رنگ‌بندی کرونا که وزارت بهداشت در تاریخ ۲۷ آذر ماه ۱۴۰۰ منتشر کرد، هیچ شهر قرمز و نارنجی در ایران وجود ندارد و تنها ۵۳ شهرستان در وضعیت زرد و ۳۹۵ شهرستان در وضعیت آبی قرار دارند. بر همین اساس، بر عبور کامل ایران از خیز پنجم کرونا رسما تاکید شده است!

جدا از اینکه کارشناسان همه‌گیری‌شناسی بارها اعتبار سیستم رنگ‌بندی شهر بر اساس کرونا (که بر مبنای تعداد افراد مبتلا به کووید-۱۹ بستری در بیمارستان‌های یک شهر استوار است) در تعیین به‌موقع خطر بروز موج جدید بیماری را زیر سوال برده‌اند، دلایل دیگری نیز وجود دارند که احتمال بروز یک موج سنگین و غافلگیرکننده کرونا با سویه اومیکرون در ایران را افزایش می‌دهد:

ضعف سیستم توالی‌یابی ژنتیکی برای کشف سویه‌های جدید کرونا در ایران

از آنجایی که ماهیت تکثیر ویروس‌ها به‌گونه‌ای است که همواره در حال جهش‌های ژنتیکی‌اند، لذا احتمال پیدایش سویه‌های جدید همیشه وجود دارد. توالی‌یابی ژنتیکی یا Genome sequencing روشی است که از آن برای تشخیص سویه‌های جدید یک ویروس استفاده می‌شود. این تکنیک پیشرفته با خوانش ژنوم ویروس کرونا و مقایسه آن با اطلاعات قبلی، تنها راه اطلاع قطعی یافتن از جهش‌یافته بودن آن است و به همین دلیل همه کشور‌ها می‌باید به‌صورت سازمان‌یافته تعدادی از موارد جدید ابتلا به کووید-۱۹ را با این روش بررسی کنند تا در صورت بروز سویه‌های جدید، برای کنترل و مقابله با پیدایش موج‌های جدید، هرچه سریع‌تر اقدام‌های مناسب و پیشگیرانه را اعمال کنند.

بر اساس رده‌بندی مرکز اطلاعات ویروس کرونای دانشگاه جان هاپکینز، ایران در زمینه توالی یابی ویروس کرونا در میان ۱۶۰ کشور دنیا رتبه ۱۵۳ (بعد از عراق و گواتمالا) را دارد. ایسلند، دانمارک و نیوزیلند به ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم این رده‌بندی‌اند. بریتانیا در رتبه هشتم، ایالات متحده در رتبه ۲۹ و فرانسه هم در رتبه ۴۲ این جدول قرار گرفته‌اند.

بنابراین با توجه ضعیف بودن سیستم توالی‌یابی ژنتیکی برای کشف سویه‌های جدید کرونا در ایران، هیچ بعید نیست که گونه اومیکرون از مدت‌ها قبل به این کشور وارد شده باشد و از آنجایی که سیستم هشداردهنده رنگ‌بندی شهرها (همان‌گونه که قبلا نیز توضیح داده شد) پویایی و سرعت لازم برای پیش‌بینی افزایش موارد جدید را ندارد، احتمالا به‌زودی با افزایش انفجاری چرخه انتقال سویه جدید مواجه می‌شویم؛ سویه‌ای که درباره سرعت انتشار بالای آن شواهد علمی متعددی وجود دارد و در کمتر از چهار هفته در آفریقای جنوبی به سویه غالب تبدیل شده است.

کاهش سرعت واکسیناسیون و ناچیز بودن تزریق دوز یادآور واکسن کرونا در ایران

یکی از ویژگی‌های نگران‌کننده سویه اومیکرون که در نتیجه جهش‌های متعدد (بیش از ۵۰ جهش در ساختار ژنتیکی) پدید آمده، توانایی دور زدن مصونیت ایجاد شده ناشی از ابتلای قبلی به کووید-۱۹ یا تزریق واکسن‌های کرونا است. مطالعات متفاوتی که در زمینه اثربخشی واکسن‌ها در مقابله با سویه اومیکرون انجام شد، به‌صورت کلی از کاهش شدید آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده (پس از تزریق دو دوز) در مقایسه با سایر گونه‌ها خبر می‌دهد ولی خوشبختانه تزریق دوز سوم یادآور افزایش مجدد سطح آنتی‌بادی‌ها را سبب می‌شود. به‌ عنوان مثال، نتایج مطالعه‌ای که به‌تازگی در بریتانیا منتشر شد، نشان می‌دهد که تزریق دوز سوم فایزر می‌تواند تا ۷۵ درصد از ابتلا به سویه اومیکرون پیشگیری کند؛ اما افرادی که تنها دو دوز زده‌اند، در مقایسه با سویه دلتا با افت شدید (از ۸۸ به ۳۳ درصد) بازدارندگی از ابتلا مواجه شده‌اند؛ در حالی که همچنان ۷۰ درصد از بستری شدن یا مرگ در امان‌اند.

فعلا بیشتر مطالعات انجام شده مربوط به سنجش اثربخشی واکسن‌های mRNA و آسترازنکا هستند. البته درباره واکسن‌های ساخت چین از جمله سینواک و سینوفارم نیز مطالعات مشابهی وجود دارد که نتایج امیدوارکننده‌ای نداشته‌اند.

علی‌رغم تاکید سازمان بهداشت جهانی بر تزریق دوز سوم واکسن سینوفارم برای رسیدن به اثر‌بخشی مطلوب، متاسفانه در ایران هنوز کمتر از چهار درصد جمعیت دوز سوم را تزریق کرده‌اند و از چند هفته قبل، سرعت واکسیناسیون کاهش یافته است؛ به‌گونه‌ای که هنوز حدود ۶۰ درصد جمعیت دوز دوم را تزریق کرده‌اند. ناچیز بودن درصد واکسیناسیون دوز یادآور و تردید جدی در اثربخش بودن نوع واکسن‌های تزریق شده در ایران در برابر ابتلا به سویه اومیکرون، می‌تواند باعث شود موج ششم کرونا در ایران پا بگیرد.

کاهش رعایت پروتکل‌ها، برداشتن محدودیت‌های مرتبط با کرونا

مدت‌ها قبل از اعلام رسمی عبور ایران از موج پنجم کرونا، گزارش‌های فراوانی درباره افت شدید رعایت پروتکل‌ها وجود داشت ومسئولان بهداشتی بارها نیز در این زمینه اظهار نگرانی کرده بودند. در عین حال با افزایش درصد واکسیناسیون در ایران، بیشتر محدودیت‌های مرتبط با کرونا برداشته شدند. این مسئله در کنار بازگشایی‌های زودهنگام مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند در بروز موج ششم کرونا در ایران نقش موثری داشته باشد. البته در این میان، نقش مخرب برگزاری مراسم مذهبی (مانند ایام فاطمیه که در پیش است) یا کنسرت‌ها و دورهمی‌های خانوادگی در تشدید زنجیره انتقال بیماری را نباید نادیده گرفت.

با اینکه از روز یکشنبه، هم‌زمان با اعلام رسمی شناسایی سویه اومیکرون در ایران، موج اظهارنظرها و مصاحبه‌های مسئولان جمهوری اسلامی ایران در این زمینه را شاهدیم، تجربه تلخ پنج موج گذشته در ایران نشان داده است که فرایند تصمیم‌گیری موثر برای جلوگیری از گسترش سویه‌های جدید بسیار کند است و زمان طلایی در مهار همه‌گیری معمولا از دست می‌رود و در نتیجه تعلل‌های توجیه‌ناپذیر، سویه‌های جدید فرصت می‌یابند آزادانه در سراسر ایران منتشر شوند. این مسئله در کنار عوامل سه‌گانه که پیش‌تر ذکر شد، می‌تواند زمینه‌ بروز قریب‌الوقوع موج ششم کرونا در ایران با این سویه نگران‌کننده را فراهم کند.