روز جمعه، ۱۵ بهمن ۱۴۰۰، سرتیپ حمید واحدی، فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در برنامه تلویزیونی «دستخط» شبکه ۵ صداوسیما حاضر شد و به روال سال‌های گذشته، ضمن ارائه اطلاعاتی ساختگی، با هدف ناچیز نشان دادن اقدام‌های مهم حکومت پهلوی در ایجاد یک قوای هوایی قدرتمند در ایران، سعی کرد نیروی تحت امر خود را هم موفق و توانمند نمایش دهد.

در این برنامه برای اثبات توانمندی صنعت هوانوردی نظامی ایران و خودکفایی و بی‌نیازی از کشورهای خارجی، از طراحی و تولید جنگنده‌های بومی سخن به میان آمد. در این راستا، فرمانده نیروی هوایی ارتش درباره هواپیمای جنگنده «صاعقه» و همچنین «کوثر» صحبت کرد. او ادعا کرد جنگنده کوثر به‌طور کامل در ایران طراحی و ساخته‌ شده است؛ اما کوثر یک جنگنده ۱۰۰ درصد بومی نیست؛ بلکه در حقیقت، پروژه‌ای است که در سال ۱۳۸۸ با هدف ارتقای ناوگان ۷۰ فروندی جنگنده‌های اف-۵ ئی و اف آغاز شد.

در فاز نخست این پروژه، شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) وظیفه تکمیل ساخت چهار فروند جنگنده آموزشی-رزمی اف-۵اف تایگر-۲ (F-5F Tiger II) را که در سال ۱۳۷۷ در صنایع اوج نیروی هوایی ارتش آغاز شده بود، بر عهده گرفت. در حالی که  در فاز دوم آن، ارتقا این چهار جنگنده و همچنین ۶۲ فروند جنگنده اف-۵ئی تک‌کابین و اف-۵ اف دوکابین خریداری شده در سال‌های پیش از انقلاب بر عهده این شرکت گذاشته شد.

با وجود گذشت ۱۳ سال، شرکت هسا تنها توانست یک فروند اف-۵اف در دست ساخت صنایع اوج نیروی هوایی و دو فروند اف-۵ اف تایگر۲ خریداری شده در سال‌های پیش از انقلاب را تکمیل کند و ارتقا دهد. ادامه پروژه به دلیل ناایمن شناخته شدن صندلی‌های پران سریر مونتاژ شده در تاسیسات شرکت هسا و همچنین مشکلات در تامین قطعات هواپیماهای جنگنده و هزینه‌های پروژه متوقف شده‌اند.

نیروی هوایی ارتش در تابستان۱۴۰۰، جنگنده‌های اف-۵اف تولید و ارتقا یافته در جریان این پروژه را نیز به شرکت هسا مرجوع کرد؛ امری که در پی بروز سانحه برای یک فروند هواپیمای آموزشی اف-۵بی سیمرغ نیروی هوایی ارتش در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی در تاریخ یازدهم خرداد ۱۴۰۰ رخ داد؛ سانحه‌ای مرگبار که به علت نقص در صندلی‌های پران سریر مونتاژ شده در شرکت هسا، جان دو خلبان را گرفت.

از آذرخش تا صاعقه، سیر تکامل پروژه‌های ساخت و ارتقا اف-۵ در ایران

همه‌چیز به سال ۱۳۶۵ بازمی‌گردد. در آن تاریخ، نیروی هوایی ارتش حمهوری اسلامی ایران به علت ناتوانی از خرید هواپیماهای جنگنده از کشورهای غربی و شرقی به دنبال برنامه‌ای رفت تا دست‌کم بتواند به‌طور بومی، نمونه‌ای مشابه ساده‌ترین جنگنده موجود در خدمت این نیرو را تولید کند. همان‌طور که صنایع هوافضای اسرائیل به دلیل تحریم نیروی هوایی این کشور و نبود امکان خریداری و دریافت جنگنده‌های میراژ۳ از فرانسه در سال‌های نخستین دهه ۱۳۵۰، به تولید نمونه‌های بومی مختلف میراژ۳ در اسرائیل با نام‌های نِشِر، دجِر و کفیر اقدام کرد.

سرتیپ منصور ستاری، فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش ایران، امیدوار بود تا با اجرای مدلی مشابه، امکان تولید انبوه جنگنده اف-۵ئی تایگر۲ و نمونه آموزشی-رزمی آن یعنی اف-۵اف را در ایران فراهم کند؛ اما تفاوت اصلی بین ایران و اسرائیل در آن بود که صنایع هوافضای اسرائیل امکان دریافت برخی از قطعات مهم جنگنده میراژ ۳ و ۵ از فرانسه را داشت و امکان جایگزینی موتور فرانسوی آن با یک موتور آمریکایی به نام جِی ۷۹ را هم پیدا کرد؛ در حالی که نیروی هوایی ارتش ایران امکان خریداری قطعات جایگزین برای اف-۵ئی‌های تولیدی خود از هیچ کشوری در جهان را نداشت و بنابراین برای تامین قطعات مهم این جنگنده‌ها به بازار سیاه مراجعه کرد.

پیش از آنکه صنایع اوج نیروی هوایی ارتش کار تولید بدنه هواپیماهای جنگنده اف-۵ئی و اف را آغاز کند، برای بازسازی شماری از جنگنده‌های اف-۵ئی به‌شدت آسیب دیده در طول جنگ ایران و عراق اقدام کرد. تجارب کسب شده در ساخت صفحات بدنه و همچنین قطعات سازه‌ این جنگنده‌ها سبب شد تا با کمک چندین متخصص و مهندس خارجی از کشور آفریقای جنوبی این تجربه و دانش لازم در صنایع اوج برای تولید بسیاری از قطعات و اجزای بدنه و سازه جنگنده اف-۵ئی و اف فراهم شود.

صنایع اوج برای آنکه یک اف-۵ئی را تکمیل کند و به پرواز درآورد، به خریدار صدها قطعه و از همه مهم‌تر دو دستگاه موتور توربوجت جِی ۸۵-جی ئی-۲۱آ (J85-GE-21A) ساخت شرکت جنرال الکتریک برای تعبیه در آن نیاز داشت. ساخت فروند نخست در نیمه دوم سال ۱۳۷۳ و فروند دوم در سال ۱۳۷۵ آغاز شد؛ اما به دلیل زمان‌بر بودن تهیه قطعات و موتورهای لازم از بازار سیاه، ساخت این جنگنده‌ها به ترتیب در سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۹ به پایان رسید. این جنگنده‌ها آذرخش ۱ و ۲ نام گرفتند.

در راستای بهبود و ارتقا جنگنده‌های اف-۵ئی تولیدی صنایع اوج، نیروی هوایی ارتش حمهوری اسلامی ایران دو پروژه موازی را آغاز کرد؛ پروژه نخست برای بهبود عملکرد پروازی و مانورپذیری این جنگنده‌ها از طریق ارتقا سطوح پروازی تحت نام پروژه صاعقه بود. در کنار پروژه صاعقه، پروژه‌ای مشترک با چند شرکت دفاعی از چین به اسم «راه ابریشم ۲» برای ارتقای آلات دقیق و سامانه‌های اویونیکی جنگنده‌های اف-۵ئی آغاز شد.

نخستین اف-۵ئی با بدنه ارتقایافته مجهز به دو سکان عمودی نخستین بار با نام صاعقه ۱ در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۸۲ پرواز کرد. در همان سال، نخستین پیش‌نمونه یک اف-۵ئی ارتقایافته در جریان پروژه مشترک ایرانی-چینی راه ابریشم-۲ نیز پرواز کرد. از این پس، اف-۵ئی‌های تولیدی در صنایع اوج به صاعقه تبدیل شدند. در مجموع دو فروند صاعقه دیگر در صنایع اوج ساخته‌ شد و در نهایت  این پروژه در سال ۱۳۸۵ به شرکت هسا در شاهین‌شهر منتقل شد.

پس از انتقال پروژه، در مجموع، سه فروند اف-۵ئی دیگر در تاسیسات این شرکت با کمک صنایع اوج نیروی هوایی ارتش تکمیل و سپس تا سال ۱۳۹۴ به جنگنده‌های صاعقه تبدیل شدند.

هسا همچنین یک فروند اف-۵اف، نمونه دوکابینه آموزشی-رزمی اف-۵ئی، را هم تولید و به صاعقه دوکابینه تبدیل کرد. این جنگنده در اسفند ۱۳۹۳ به نیروی هوایی ارتش تحویل داده شد. پس از تولید شش فروند صاعقه تک‌کابینه و یک فروند صاعقه دو‌کابینه که در حقیقت اف-۵ئی و اف‌هایی مجهز به دو سکان عمودی بودند، تولید این هواپیما به دلیل دشواری در خریداری قطعات و موتور جنگنده اف-۵ئی از بازار سیاه متوقف شد. صاعقه‌های تولیدی نیز از سال ۱۳۸۹ در گردان ۲۳ شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی تبریز تحت بهره‌برداری قرار گرفتند.

پروژه کوثر؛ ساخت اف-۵اف و ارتقای اف-۵های قدیمی

همان‌طور که در بالا ذکر شد، کارشناسان چینی در سال‌های نخستین دهه ۱۳۸۰، بر اساس قرارداد منعقدشده با صنایع اوج نیروی هوایی ارتش، وظیفه ارتقا جنگنده‌های اف-۵ئی و اف تایگر۲ نیروی هوایی ارتش را بر عهده گرفتند. وضع تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل به دنبال برنامه مناقشه انگیز اتمی ایران، همکاری شرکت‌های دفاعی و نظامی چینی با ایران را متوقف کرد و در نتیجه، پروژه راه ابریشم-۲ با ارتقا تنها سه فروند اف-۵ئی به پایان رسید.

یک سال پس از توقف پروژه راه ابریشم-۲، نیروی هوایی ارتش با شرکت هسا قراردادی منعقد کرد تا ضمن مطالعه کارهای فنی و ارتقاهای متخصصان و مهندسان چینی روی جنگندهاف-۵ئی، امکان ادامه این پروژه به‌طور بومی در تاسیسات هسا با استفاده از تجهیزات و قطعات ساخت ایران یا تهیه‌شده از سایر کشورها را آغاز شود. به این ترتیب، نخستین فروند اف-۵ئی ارتقا یافته در جریان پروژه راه ابریشم-۲ با شماره ۷۳۰۴-۳ در سال ۱۳۸۸ به تاسیسات هسا منتقل شد و تحت بررسی دقیق کارشناسان این مجموعه قرار گرفت.

پس از سال‌ها مطالعه و همچنین طراحی و ساخت صدها قطعه بومی در ده‌ها شرکت وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، شرکت هسا در حین تکمیل نخستین اف-۵اف ساخت ایران، کار ارتقا آن را هم از سال ۱۳۹۰ آغاز کرد. در کنار این هواپیما، دو فروند اف-۵اف نیروی هوایی ارتش هم که به علت بروز برخی سوانح سال‌ها از عملیات پروازی کنار گذاشته شده بودند، در حین بازسازی در تاسیسات هسا تحت ارتقا مشابه قرار گرفتند.

این ارتقا شامل تجهیز این جنگنده‌های آموزشی به رادارهای آرایه‌ای مسطح جدید ساخت ایران، سامانه‌های اویونیکی شامل نمایشگرهای چندمنظوره رنگی برای کابین‌های خلبان، نمایشگر سربالا (HUD)، کامپیوتر تسلیحات، سامانه ناوبری جدید، رادیو جدید و بسیاری از اقدام‌های دیگر  می‌شد.

سرانجام پس از سال‌ها تلاش، از نخستین فروند از جنگنده ارتقا یافته اف-۵اف با شماره ۷۴۰۰-۳ که در حقیقت بدنه و سازه‌ای ساخت ایران داشت، در مراسمی رسمی در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۹۷ به نام جنگنده بومی کوثر رونمایی شد. پس از آن، تاسیسات شرکت هسا در شاهین‌شهر اصفهان در تاریخ دوازدهم آبان ۱۳۹۷، مراسمی دیگر برای آنچه افتتاح خط تولید انبوه جنگنده کوثر معرفی شد، برگزار کرد.

تصاویر منتشر شده از این خط تولید انبوه شش فروند جنگنده دیگر علاوه بر نخستین اف-۵اف ارتقا یافته به نام کوثر را نشان می‌داد. بررسی تصاویر آشکار می‌کرد که تنها یکی از این جنگنده‌ها بدنه‌ای ساخت صنایع اوج نیروی هوایی ارتش را داشت و بقیه در حقیقت جنگنده‌های اف-۵ئی و اف حدودا ۴۵ ساله‌ای بودند که برای ارتقا به سطح جنگنده کوثر در این تاسیسات مستقر شده بودند.

دو سال بعد و در تاریخ پنجم تیرماه ۱۳۹۹، در مراسمی در تاسیسات هسا، سه فروند جنگنده اف-۵اف ارتقا یافته به نام کوثر به نیروی هوایی ارتش تحویل داده شدند. جنگنده نخست همان ۷۴۰۰-۳ بود که پیش‌تر نیز در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۹۷ از آن رونمایی شده بود. دو فروند دیگر دو اف-۵اف خریداری شده در سال‌های پیش از انقلاب با شماره‌های ۷۱۶۴-۳ و ۷۱۸۰-۳ بودند. دو ماه پس از این تحویل نمایشی، ۷۴۰۰-۳ به پایگاه دوم شکاری تاکتیکی تبریز منتقل شد تا در اختیار گردان ۲۳ شکاری تاکتیکی قرار گیرد و خلبانان آزمایشگر آن را تحت آزمایش قرار دهند.

بر اساس اعلام وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران، در جریان رونمایی نخستین پیش‌نمونه پروژه کوثر یعنی اف-۵اف ساخت ایران به شماره ۷۴۰۰-۳، میزان بومی‌سازی این هواپیما ۸۸ درصد اعلام شد که در مقایسه با صاعقه ۱ (۵۶ درصد) و صاعقه ۲ (۶۵ درصد) افزایش قابل‌توجهی داشت. بر اساس این اطلاعات، سازه اف-۵اف شماره ۷۴۰۰-۳ کاملا ساخت ایران بود، سیم‌کشی آن هم کاملا در هسا انجام شده بود و ۷۵ درصد از قطعاتش در ایران ساخته‌ و ۹۵ درصد از سامانه‌های اویونیکی آن نیز در ایران طراحی یا با نمونه‌های چینی و غیراصلی جایگزین شده‌ بودند. موتورهای این هواپیما نیز به میزان ۹۰ درصد در ایران بومی‌سازی شدند؛ اما برای تولید هر موتور در صنایع موتورهای توربینی ایران بیش از پنج سال صرف شده بود! موتورهایی که ۱۰ درصد قطعات آن‌ از بازار سیاه تهیه شد.

دشواری تولید موتورهای توربوجت برای این جنگنده‌ها از یک سو و همچنین زمان‌بر بودن روند ساخت بدنه و سازه اف-۵ سبب شد تا نیروی هوایی ارتش در جریان پروژه کوثر، تنها به دنبال ساخت سه فروند اف-۵اف دیگر برود. بنابراین در جریان این پروژه تمرکز بر ارتقا اف-۵ئی و اف‌های ۴۵ ساله نیروی هوایی ارتش است، نه ساخت جنگنده‌های جدید.

پروژه کوثر در سراشیبی

در حالی که آزمایش‌های پروازی ۷۴۰۰-۳ در تبریز و ۷۱۶۴-۳ و ۷۱۸۰-۳ در شاهین‌شهر در حال اجرا بودند، در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۴۰۰، سانحه‌ای فجیع برای یک فروند هواپیمای آموزشی اف-۵بی سیمرغ نیروی هوایی ارتش رخ داد. در این سانحه، ستوان۱ خلبان حسین نامنی و استاد او، سرگرد کیانوش بساطی، جانشان را از دست دادند. آن‌ها در حالی که در کابین این هواپیما داخل یکی از آشیانه‌های بتنی در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی نشسته بودند، به علت نقص فنی صندلی‌های پران، پس از روشن کردن موتورها ناگهان به بیرون هواپیما پرتاب شدند و به سقف آشیانه بتنی برخورد کردند و در دم جان باختند.

نقص فنی در صندلی‌های پران سریر مونتاژ شده در شرکت هسا سبب شد اف-۵اف ارتقایافته شماره ۷۴۰۰-۳ به این شرکت مرجوع شود. این جنگنده نیز به صندلی‌های سریر مجهز بود. یکی دیگر از اف-۵اف‌های ارتقایافته پروژه کوثر در شاهین‌شهر هم به این صندلی‌ها مجهز بود و با توجه به اینکه اف-۵اف‌های دیگر در دست تولید و ارتقا در تاسیسات هسا نیز قرار بود به صندلی‌های سریر تجهیز شوند، پروژه کوثر با مشکلی جدی مواجه شد.

نه تنها صندلی‌های پران غیراستاندارد سریر بلکه دشواری در تامین موتورهای جی۸۵-جی‌ئی-۲۱آ از یک سو و ناتوانی نیروی هوایی ارتش در تامین بودجه هزینه‌های ارتقا اف-۵ئی و اف‌های فرسوده در تاسیسات هسا از سوی دیگر هم سبب شد پروژه کوثر از تابستان سال ۱۴۰۰ موقتا متوقف شود. نه تنها هر سه فروند اف-۵اف ارتقایافته در شاهین‌شهر زمینگیر شده‌اند، بلکه کار روی چند فروند دیگر پروژه نیز متوقف شده است.

در چنین شرایطی، حمید واحدی، فرمانده نیروی هوایی ارتش، مقابل دوربین رسانه‌ها ظاهر می‌شود و در طرح ادعای ساختگی مبنی بر طراحی و ساخت کاملا بومی جنگنده‌های اف-۵اف ارتقایافته در جریان پروژه کوثر، این پروژه را موفق جلوه می‌دهد.