چند روز پیش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارشی مبنی بر اینکه ایران به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک شده و تهران به پرسش‌های آژانس در مورد منبع اورانیوم یافت‌شده در سه سایت اعلام‌نشده پاسخ نداده است منتشر کرد. علاوه بر آن، در گزارش آمده است که ذخایر اورانیوم غنی‌شده این کشور تا ۱۸ برابر میزان تعیین‌شده در برجام افزایش یافته است.

پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا گزارش‌های آژانس تاثیری در پی خواهد داشت؟ و آیا فرصتی برای رسیدن به توافق بین واشینگتن و تهران باقی مانده است؟ به‌ویژه اینکه جمهوری اسلامی گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را محکوم کرده است و آن را مانعی برای دستیابی به توافق با غرب می‌داند.

البته نقض تعهدهای برجامی ایران از زمانی آغاز شد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، در سال ۲۰۱۸، از برجام خارج شد و تحریم‌ها را بار دیگر علیه ایران اعمال کرد. در نتیجه، تهران از رعایت برخی از تعهدها دست کشید و نقض آن‌ها را در واکنش به اقدام‌های طرف‌های دیگر توافق، توجیه کرد و در عین حال به افزایش غنی‌سازی اورانیوم در سطوحی فراتر از مرز توافق شده در برجام اقدام کرد.

در آن زمان گفته می‌شد که با ادامه این روند، ایران در مدت چند ماه به ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک می‌شود. به همین ترتیب، ایران در سال ۲۰۱۹، از محدودیت‌های توافق شده برای ذخایر اورانیوم با غنای پایین فراتر رفت، سطح غنی‌سازی را بالا برد، سانتریفیوژهای جدیدی را برای تسریع فرایند غنی‌سازی اورانیوم نصب کرد، تولید آب سنگین در تاسیسات اراک را از سر گرفت و غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات هسته‌ای فردو را بار دیگر آغاز کرد.

از سوی دیگر، ایران محدودیت‌هایی را بر شیوه بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی از تاسیسات هسته‌ای این کشور وضع کرد، سپس توافقی را که با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌منظور نظارت و بازرسی از تاسیسات هسته‌ای منعقد کرده بود را فسخ کرد.

مجلس شورای اسلامی که در کنترل تندروها قرار دارد، لایحه‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن بخشی از بازرسی‌های سازمان ملل از تاسیسات هسته‌ای این کشور در صورتی که امضاکنندگان اروپایی معافیت از تحریم‌های اعمال‌شده بر نفت و بانک‌ها را ارائه نکنند، به حالت تعلیق درمی‌آورد. به دنبال آن، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که ایران با ذخیره کردن اورانیوم و فرآوری آن، توافق پادمانی خود را نقض کرده است.

فراهم نشدن زمینه پیگیری و نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران‌، این واقعیت را آشکار کرد که تعامل با پرونده هسته‌ای ایران، به‌ویژه با توجه به آماده نبودن تهران برای همکاری و پنهان‌کاری در اقدام‌های مرتبط به برنامه تسلیحات هسته‌ای بسیار دشوار است. البته ناسازگاری بین جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا هم‌اکنون که مشغول نگارش این مطلبم، ادامه دارد.

تهران پس از حادثه خرابکاری در تاسیسات هسته‌ای کرج که اسرائیل را مقصر این حادثه می‌داند، برای چندین ماه از دسترسی بازرسان به مرکز مونتاژ سانتریفیوژها در کرج جلوگیری کرد. افزون بر آن، بازرسان آژانس همچنان با عنوان بخشی از قراردادی که قبلا با تهران منعقد شده بود، سعی کردند دوربین‌های این سایت را تعویض و تعمیر کنند، اما گزارش محرمانه آژانس حاکی از آن است که یکی از دوربین‌های مداربسته از بین رفته و دومی پس از جابه‌جا شدن به‌شدت آسیب دیده است. چندی بعد ایران اذعان کرد که چندین دوربین متعلق به آژانس را از تاسیسات هسته‌ای کرج حذف کرده است.

هرچند آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ارتباط با تداوم نقض مفاد توافق هسته‌ای به‌ وسیله ایران، چیز تازه‌ای به همراه نداشت، اما زمان صدور این گزارش قبل از نشست شورای حکام آژانس، آن را حائز اهمیت می‌کند. بنابراین، انتظار می‌رود تهران در تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، چه در دیدار با مدیر آژانس و وعده همکاری با بازرسان و چه در ارائه پاسخ به مسائل مربوط به سایت‌های فاش نشده و برگزاری جلسات با مقام‌های غربی، از خود انعطاف‌پذیری نشان دهد.

مواردی که در بالا ذکر شد، نشانه‌هایی از انعطاف‌پذیری ایران است، زیرا هرگاه زمان برگزاری اجلاس شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نزدیک می‌شود، تهران سعی می‌کند با دنبال کردن سیاست نرمش، از تایید گزارش‌های مربوط به نقض مفاد برجام و ارسال آن به شورای امنیت سازمان ملل متحد جلوگیری کند.

طبق معمول، با نزدیک شدن به زمان گردهمایی شورای حکام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارشی منتشر می‌کند که نقض تعهدات ایران را نشان می‌دهد و در مقابل، تهران نیز به‌منظور پیشگیری از اعمال فشارهای بین‌المللی، انعطاف‌پذیر می‌شود. اکنون با در نظرداشتن این راهبرد تکراری، آینده گفت‌وگوهای وین برای احیای برجام را چگونه می‌توان پیش‌بینی کرد؟

در واقع، سرنوشت توافق هسته‌ای ایران همچنان نامشخص است. طرف‌های امضاکنندگان توافق هسته‌ای یا برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در آوریل ۲۰۲۱، مذاکراتی را برای بازگرداندن واشینگتن و تهران به برجام آغاز کردند، اما به دنبال انتخاب ابراهیم رئیسی در سمت رئیس‌جمهوری جدید ایران در ژوئن همان سال، مذاکرات یادشده با بن‌بست روبه‌رو شد. سپس، زمانی که گفت‌وگوها از سرگرفته شد، تیم جدید مذاکره‌کننده جمهوری اسلامی با موضع سخت‌گیرانه‌تری وارد مذاکرات شد.

ادامه گفت‌وگوها در وین به مدت ۱۱ ماه، باعث شد همه انتظار داشته باشند که توافق در اوایل سال ۲۰۲۲ نهایی شود، اما با شروع جنگ اوکراین، مذاکرات بار دیگر متوقف شد. تهران و واشینگتن هنوز در بسیاری از مسائل، ازجمله شناختن سپاه پاسداران با عنوان یک سازمان تروریستی با هم اختلاف دارند. با این حال، مقام‌های آمریکایی در مورد تاخیرهای بیشتر هشدار داده‌اند و استدلال می‌کنند که اگر دولت ایران بیش از این به نقض تعهدات برجام ادامه دهد، بازگشت به توافق اولیه غیرممکن خواهد شد.

اکنون با توجه به وخامت روزافزون جنگ بین روسیه و اوکراین و تلاش جمهوری اسلامی برای بهره‌برداری از این بحران، تهران ممکن است برای رسیدن به هسته‌ای شدن، نقض تعهدهای برجامی را افزایش دهد. سپس به‌منظور رفع تحریم‌های آمریکا برای رسیدن به توافق تلاش کند تا بتواند برنامه‌های اقتصادی خود را با امکانات بیشتری ادامه دهد؛ اما واقعیت عینی و انکارنشدنی این است که جمهوری اسلامی هرگز از تلاش برای تقویت برنامه هسته‌ای خود دست برنمی‌دارد، به‌ویژه این‌ که تهران، حذف زرادخانه هسته‌ای اوکراین را یکی از عمده‌ترین نقاط ضعف این کشور در نبرد با روسیه می‌داند.

بنابراین، هدف اصلی دولت ایران از ادامه گفت‌وگوها با غرب، تلاش برای رسیدن به توافقی برای رفع تحریم‌ها است، اما تهران در عمل حاضر به عقب‌نشینی از تلاهایش برای تقویت برنامه هسته‌ای نیست و به‌منظور رسیدن به این هدف همچنان به نقض تعهدهای برجام ادامه خواهد داد.