پانزدهمین دوره «داکومنتا» که از ۱۸ ژوئن ۲۰۲۲ در شهر کاسل آلمان گشایش یافته است، یکی از جنجالی‌ترین دوره‌های آن است. این نمایشگاه پنج‌سالانه هنری را که در کنار دوسالانه ونیز یکی از مهم‌ترین نمایشگاه‌های جهان است، امسال برای نخستین بار «تارینگ پادی»، یک گروه شش نفره هنری از اندونزی، سامان داده است.

یکی از کارهای جمعی همین گروه با عنوان «عدالت مردم»، عامل اصلی جنجالی ‌شدن نمایشگاه است. این اثر تنها سه روز بر داربستی به قطع ۱۰ در ۱۰ متر به نمایش درآمد. پس از آن، روز سه‌شنبه، ۲۱ ژوئن، به دلیل نمایش «زبان تصویری یهودی‌ستیزانه» با همراهی کنسرتی از سوت و هو و کف‌زدن گروهی حدود ۱۰۰ نفر، از داربست پایین کشیده شد. پیش از آن، پرده‌ای سیاه، بخش «یهودی‌ستیزانه» تابلو را از نگاه بازدیدکنندگان می‌پوشاند. در پی بالاگرفتن‌ واکنش‌ها و انتقادهای شدید همه‌سویه، مدیر هنری نمایشگاه، خانم زابینه شورمن، به دلیل «اهمال در انجام وظیفه نظارتی» خود، پیش از آنکه برکنار شود، استعفا داد. 

تصویر جنجال‌برانگیز

یکی از تصاویر بحث‌برانگیز تابلو «عدالت مردم»، سربازی را به شکل خوک نشان می‌دهد که ستاره داوود بر سینه، و کلاهی که واژه «موساد» روی آن نوشته شده است، بر سر دارد. این تابلو یا «بنر»، از سال ۲۰۰۲ تاکنون بارها در نمایشگاه‌های گروهی کشورهای جهان به نمایش همگان گذاشته شده است. گروه هنری «تارینگ پادی» ضمن عذرخواهی بابت «خسارات وارده به تصویر»، توضیح می‌دهد که «چیدمان ما بخشی از کارزاری بزرگ علیه نظامی‌گری و خشونتی بوده است که ما طی ۳۲ سال دیکتاتوری نظامی سوهارتو در اندونزی تجربه کرده‌ایم».

به گفته این هنرمندان، نمایش چهره‌های نظامیان، بازتاب‌ هنری این تجربیات است که تاثیر آن‌ تا امروز نیز در اندونزی باقی مانده است. از این‌رو، سربازان «مثل خوک و سگ یا موش تصویر شده‌اند».

آثار دیگر 

در کنار بنر یادشده، آثار بیش از ۱۵۰۰ هنرمند دیگر هم به نمایش درآمده است. ویژگی مهم نمایشگاه این دوره، حضور پررنگ هنرمندانی از آسیا و کشورهای شرقی (اندونزی، بنگلادش...) و کشورهای عربی (تونس، عراق، مصر...) است که کارهایشان به صورت گروهی یا انفرادی نشان داده می‌شود‌. این کارها، اغلب تابلوهای نقاشی، طرح‌های سیاه وسفید، چیدمان‌های فولکلوری، پوسترها و بنرهای گوناگون درباره کارزارهای سیاسی، فیلم‌های ویدیویی، «پرفورمنس»، قطعات موسیقی، معرفی پروژه‌های آلترناتیوی و دیگر اشکال هنری مدرن را دربردارند که بدون همراهی و همکاری بازدیدکنندگان، اجرا یا پیاده‌کردن آن‌ها امکان‌پذیر نیست.  

از نگاهی دیگر

تسلط نگاه غرب‌محور بر دوره‌های پیشین داکومنتا، تاکنون امری بدیهی بود. اما امسال دست‌اندرکاران نمایشگاه، آن را به گستره نمایش پروژه‌های هنری، اجتماعی، و فرهنگی‌ای تبدیل کرده‌اند که زیر عنوان «روآن‌گروپا»، ایده تعامل و دیرپایی را بازمی‌تاباند. آده درماوان، از اعضای بیانگذار گروه «تارینگ پادی»، در یک مصاحبه ویدیویی می‌گوید: «اروپا و دنیای غرب، مدت زیادی است که هنر را به شیوه‌ای خاص خود دیده و تولید کرده است. در نتیجه، راه‌های جدید نگرش و آفرینش هنر در حال حاضر، می‌تواند از این نظر چالش‌برانگیز باشد.»

برای «تارینگ پادی»، خلاقیت هنری در این چارچوب و به نیت برقراری ارتباط و نزدیکی، خود به فرآیندی آموزشی بدل می‌شود. او برای نمونه، از سازوکار خلاقانه در یک روستا در اندونزی می‌گوید: «هر کس چیزی همراه می‌آورد، به کامل‌شدن چیزی کمک می‌کند، و در ازای آن، چیز دیگری دریافت می‌کند - نه فقط ایده‌های هنری. در اندونزی، در مناطق روستایی و اغلب فقیر، این چیز می‌تواند اشکال گوناگونی داشته باشد: از کتابخانه‌های سیار گرفته تا جشنواره‌های هنری ویدیویی، تا کارخانه‌های جدا‌سازی مواد برای تبدیل زباله‌های پلاستیکی به سوخت.»

در یک کلام: هنر در خدمت ایده‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مردمی که حفظ محیط زیست، هدف نهایی آن است. 

طرح‌های محلی در کاسل

نمونه‌هایی از این پروژه‌های مبتکرانه محلی، در ۳۲ بخش پراکنده در مرکز و حومه شهر کاسل به نمایش در‌آمده است. از جمله، گروه هنرمندان «بریتو آرتز تراست‌- محفل هنری اعتماد» که در سال۲۰۰۲ در بنگلادش بنیان گذاشته شد، از آن زمان تاکنون امکانات زیادی در اختیار فرهنگ‌سازان سراسر کشور قرار داده است تا به صورت غیرانتفاعی به امر پیشبرد تغذیه سالم با رعایت جنبه‌های زیست‌محیطی کمک کند. در کاسل، این پروژه که باغچه‌های سبزی‌جات و صیفی‌جات پرباری را شامل می‌شود، امکانات خود را مدت ۱۰۰ روز در اختیار بازدیدکنندگان کشورهای گوناگون قرار می‌دهد تا غذاهای مختلف محلی خود را در آشپزخانه‌های مجهز سیار آن تهیه کنند و فرهنگ غذایی سرزمین خود را به نمایش بگذارند. در کنار این آشپزخانه باز، دکه «ال وارشا از تونس ـ کارگاه تونسی» قرار دارد. این پروژه، بخشی از موزه‌ای در کاسل را به کارگاه‌ تبدیل کرده است؛ کارگاهی که چوب و پارچه و فلز و مواد دیگر در اختیار بازدیدکنندگان (به ویژه کودکان و نوجوانان) می‌گذارد تا از این مواد یا اشیای موجود، وسیله یا عنصر جدیدی بسازند و خلاقیت خود را محک بزنند.

مایا در داکومنتا

 یکی از جالب‌ترین بخش‌های نمایشگاه این دوره، معرفی فرهنگ «مایا» در کشور مالی است که در غرفه «فوندیشن فستیوال سو له نگر ـ جشنواره بنیاد سو له نگر» به نمایش گذاشته شده است. این پروژه نمایانگر فلسفه سنتی «مایا» است که به وحدت بشریت اعتقاد دارد.

«بنیاد فرهنگی سو له نگر» در سال ۲۰۰۹ از سوی دست‌اندرکاران جشنواره موسیقی و هنر که هر ساله در ماه فوریه در کشور مالی برپا می‌شود، بنا شده است. در فلسفه وحدت بشری مایایی، رابطه میان فرد و جامعه تبیین می‌شود که از جمله ارزش‌هایی چون سخاوت، مهمان‌نوازی، شناخت خود و ازخودگذشتگی، همزیستی و خویشاوندی صلح‌جویانه را دربرمی‌گیرد و همه فعالیت‌های هنری، آموزشی و اقتصادی بر اساس آن‌ طرح‌ریزی می‌شوند. در داکومنتای این دوره، بیش از ۱۵ هنرمند بنام مالی شرکت دارند که با اجرای برنامه‌های موزیک و تئاتر عروسکی، برگزاری نمایشگاه عکس و نقاشی، و پانل‌های بحث و گفت‌وگو، گوشه‌هایی از این فرهنگ غنی را به نمایش می‌گذارند.

تاثیر این فرهنگ، به‌ ویژه بر معماری کشور مالی که نمونه‌وار در چیدمان «بولون» متبلور شده، چشمگیر است. «بولون» به فضایی خاص در خانه گفته می‌شود که تصمیم‌های مهم در آن گرفته می‌شود و به دلیل کارکرد چند جانبه‌ آن، بزرگ‌تر از اتاق‌های دیگر است. شکل این اتاق که دیواره‌های آن از حصیر ساخته می‌شود، متاثر از سنت محلی، گرد یا مستطیل است و دو در دارد؛ ورودی و خروجی، و در جایگاه مکانی برای به‌جا آوردن آیین‌های متاثر از ارزش‌های مایایی استفاده می‌شود. 

مهر یهودی‌ستیزی و جنجال‌های دیگر

هر چند «داکومنتای ۱۵» دیگر نمی‌تواند از انگ اهمال و مهر یهودستیزی خلاص شود، این نخستین بار در عمر ۶۷ ساله نمایشگاه بین‌المللی کاسل نیست که بحث‌برانگیز شده است. پیشینه جنجالی‌بودن آن به زمانی برمی‌گردد که یان هوت، هنرمند بلژیکی، در «داکومنتای ۹»، سه سال پس از فروپاشی دیوار برلین (۱۹۹۲)، به عنوان برنامه هنری جنبی، مسابقه بوکس در محل نمایشگاه ‌راه‌انداخت. مدیریت کاترین دیوید، هنرمند فرانسوی، که در «داکومنتای ۱۰» (۱۹۹۷) از کشورهای عربی دعوت کرد تا در نمایشگاه شرکت کنند، نیز بحث‌برانگیز شد. اینک با نگاهی به گذشته، می‌توان گفت که «داکومنتای ۱۰» یکی از مهم‌ترین و پیشگامانه‌ترین نمایشگاه‌های جهانی برای تغییر در نگرش غرب‌محور دنیای هنر بود که همچنان خود را مرکز جهان می‌داند. 

آینده نشان خواهد داد که آیا «داکومنتای ۱۵» نیز گامی در راهی مشابه خواهد بود، یا مسیر دیگری خواهد پیمود. 

این نمایشگاه تا ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۲ در کاسل برپا است.