مسافرت به شهرهای استان گلستان همیشه با دیدن پیراهن‌های رنگین زنان ترکمن همراه است، پوشش رنگارنگی که با تلاش و مقاومت هر روزه زنان در چهل سال گذشته همچنان در برابر فراگیر شدن حجاب رسمی و اجباری چادر مشکی در این منطقه مقاومت کرده است. 

پس از انقلاب بهمن ۵۷، چهارسال طول کشید تا نمایندگان مجلس قانون حجاب اسلامی را تصویب کنند؛ اگرچه قبل از این تصویب و از تیر ۱۳۵۹، زنان اجازه نداشتند بدون پوشش اسلامی به ادارات وارد شوند و محدودیت‌های پوشش برای زنان به‌صورت وسیع اجرا می‌شد.

با یکسان‌سازی پوشش زنان در داخل مرزهای ایران، بخش وسیعی از فرهنگ‌ بومی مناطق مختلف به‌خصوص لباس‌های محلی زنان زیر اجبار پوشیدن چادر یا مانتو و مقنعه، از صفحه روزگار محو شد و تنها زنان قسمت‌هایی از ایران، توانستند با مقاومت مدنی، لباس‌های سنتی و رنگارنگ خود را حفظ کنند. تلاش‌ زنان ترکمن در حفظ فرهنگ پوشش سنتی خود از آن جمله بود.

چادر از چه زمان اجباری شد؟

حسن روحانی، رئیس‌جمهوری سابق ایران، در جلد اول کتاب خاطرات خود، ذکر می‌کند که او مسئول اجباری کردن حجاب در «در ادارات مربوط به ارتش» بود و «با بخشنامه»، رعایت حجاب را الزامی کرد. روحانی خاطرنشان می‌کند که ابتدا در جمهوری اسلامی پوشش «چادر» مطرح نبود و منظور از حجاب پوشاندن سر و گردن با روسری بود؛ اما در دهه ۶۰ در حالی که ایران در جنگ با کشور عراق درگیر بود، او به تلاش خود برای یکسان‌ سازی پوشش زنان ایران ادامه داد.

از آن زمان بود که حکومت جمهوری اسلامی از چادر به‌عنوان «حجاب برتر» یاد کرد و تلاش مقام‌ها بر این بود تا در ایران که همواره سرزمین اقوام مختلف کرد، بلوچ، ترکمن، عرب، ترک، گیلانی، قشقایی و لر و…و لباس‌های رنگارنگ و متنوعشان بود، زنان به رعایت یک پوشش واحد، آن هم «چادر مشکی»، ملزم شوند.

با فراگیر شدن چادر به‌عنوان حجاب موردقبول در جغرافیای ایران، پوشش بسیاری از زنان ایرانی که پیش از این در لباس‌های رنگین و شاد محلی خود می‌درخشیدند و به آن شهره بودند، تقریبا به شکل یکسان و مورد قبول حاکمیت درآمد.

مقاومت زنان ترکمن در مقابل تغییر اجباری پوشش

ترکمن‌ها که از اقلیت‌های ساکن شمال شرق ایران به شمار می‌روند، معمولا در دو استان‌ گلستان و خراسان شمالی زندگی می‌کنند. پوشش قبایل مختلف ترکمن کمی با هم تفاوت دارد اما زنان ترکمن در جوامع شهری عموما پیراهن‌هایی با برش ساده و راسته و آستین بلند می‌پوشند که معمولا در ناحیه یقه، گلدوزی‌های سنتی دارد. چارقد یا پوشش سر زنان ترکمن شالی مربعی است که با تا از وسط، به‌صورت مثلث در می‌آید و بدون گره زیر گلو، روی سر انداخته می‌شود.

زنان ترکمن هیچ‌گاه در طول حیات جمهوری اسلامی چادر را به رسمیت نشناختند و با حفظ این پیراهن سنتی، حتی زمانی که شرط ورود به بسیاری از اماکن داشتن حجاب چادر بود، هرگز چارقد و لباس‌های محلی رنگی خود را کنار نگذاشتند.

دلیل نپذیرفتن چادر چه بود؟

یوسف دردیانی، سخنگوی سازمان حقوق‌بشری توهرا و از فعالان حقوق‌بشر، یکی از دلایل اصلی پذیرفته نشدن چادر بین زنان ترکمن را آگاهی این زنان می‌داند:‌ «نباید غافل شد که در دوره رضا شاه پهلوی هنگامی که در مناطق ترکمن‌نشین ایران، کلاه شاپو جایگزین کلاه پشمی مردان ترکمن شد، امید زنده نگه‌ داشتن فرهنگ ترکمن عملا به جامعه زنان سپرده شد و از طرفی نسل همین زنان بود که کانون زنان ترکمن را بنیان‌ گذاشت.»

سازمان حقوق بشری ترکمن‌صحرا- توهرا

کانون زنان ترکمن را گروهی از دانش‌‌آموزان دبیرستان دخترانه کمینه گنبدکاووس در اسفندماه ۱۳۵۸ تاسیس کردند.

این فعال حقوق بشر در ادامه می‌افزاید:‌ «از جمله فعالیت‌های کانون زنان در آن زمان این بود که به با بی‌سوادی مبارزه و برای زنان قالی‌باف ترکمن دوره‌های حمایتی برگزار می‌کرد. در همان زمان، این زنان شجاع برای تحقق حقوق خود راهپیمایی گسترده‌ای در شهرستان گنبدکاووس به راه انداختند که تاکنون در تاریخ ترکمن‌های ایران بی‌نظیر بوده است.»

به گفته دردیانی، زنان ترکمن در تمامی فعالیت‌های گسترده آن دوران با لباس قرمزرنگ و چارقد رنگی ترکمنی در انظار عمومی ظاهر می‌شدند و فرهنگ ترکمنی را ترویج می‌کردند. او معتقد است: «زنان در جامعه ترکمن فعال‌‌اند و در حفظ فرهنگ نقش پررنگی دارند؛ بنابراین خود را موظف به پاسداری از آن می‌دانند. امروزه چارقد و لباس ترکمنی جزو میراث تاریخی به جا مانده از نسل‌های قدیم است. زن ترکمن امروزی تاکنون توانسته است این سلسله فرهنگ‌ها را سینه‌به‌سینه منتقل کند.»

مبارزه زنان ترکمن برای نپذیرفتن چادر مشکی به‌عنوان حجاب

بعد از روی کار آمدن جمهوری اسلامی در ایران، با توجه به اینکه مردان دیگر با لباس محلی خود در انظار عمومی ظاهر نمی‌شدند، مسئولیت حفظ فرهنگ و لباس ملی برای زنان ترکمن افزایش یافت؛ چرا که حجاب ایده‌آل از نظر حکومت چادر و مقنعه سیاه بود.

گل‌جمال، زنی ۵۴ ساله ترکمن، می‌گوید که مادرش یکی از اعضای کانون زنان ترکمن در سال‌های اول انقلاب بوده است. او با اشاره به خاطرات دوران دبیرستان خود در دهه ۶۰ می‌گوید:‌ «ما را مجبور می‌کردند که مقنعه و مانتو بپوشیم؛ حتی پارچه آن را هم به رایگان در اختیارمان قرار دادند. ما تنها در مدرسه مجبور بودیم مانتو بپوشیم و این کار را کردیم؛ اما نه مانتویی که مطابق میل آنان باشد؛ بلکه به سبکی که نزدیک به دوخت لباس ترکمنی بود؛ اما هیچ‌گاه مقنعه سر نکردیم و به‌جای آن از چارقد ترکمنی استفاده می‌کردیم. همیشه هم به خاطر اینکه از چارقد ترکمنی استفاده می‌کردیم، با مدیر و ناظم مدرسه جروبحث می‌کردیم و همگی باهم یک‌صدا مخالفت می‌کردیم.»

آی‌بیکه یک معلم زن بازنشسته است که می‌گوید در دوران تدریسش، بازرس و سایر مقام‌های آموزش و پرورش بارها از او درخواست کرده‌اند مانتو و مقنعه بپوشد. او می‌گوید:‌ «وقتی با چنین درخواست‌هایی مواجه می‌شدم، شجاعانه می‌گفتم من با همین لباس استخدام شدم و با همین لباس تدریس می‌کنم. حتی به ما می‌گفتند که چارقدتان را با سنجاق ببندید اما نه تنها من، بلکه بقیه همکاران ترکمن نیز این کار را نکردند. این تلاش ما در حالی بود که در سایر مدارس هیچ‌یک از همکاران غیرترکمن ما حق نداشتند حتی با مانتو و شلوار بلند وارد مدرسه شوند و باید با چادر سرکلاس حاضر می‌شدند.»

سلیمه هم زن ترکمنی دیگری است که اکنون خارج از ایران زندگی می‌کند. او نیز از تجربه مشابه خود در دوران تحصیلش در دانشگاه می‌گوید:‌ «سال‌های ۸۳ هنگامی که در دانشگاه آزاد آزادشهر تحصیل می‌‌کردم، حراست دانشگاه مدام زنان ترکمن را مجبور می‌کرد که با مانتو و چادر سر کلاس و محیط دانشگاه حاضر شوند اما ما به هیچ عنوان این را نپذیرفتیم و همیشه هم اعلام می‌کردیم چه بپسندید و چه نپسندید، این هویت ماست؛ حتی اگر سر ما را هم از تن ما جدا کنید، اجازه نمی‌دهیم در نوع پوشش ما دخالت کنید.»

لباس سنتی زنان ترکمن

زنان ترکمن در ایران از لباس‌های ابریشمی یا مخملی استفاده می‌کنند که معمولا به رنگ‌های نارنجی روشن، بنفش، زرد، قرمز، آبی و سبزند. در ایران بیشتر زنان ترکمن را با چارقدهای رنگی‌ آن‌ها می‌شناسند. قسمت اصلی پوشش سنتی زنان ترکمن پیراهن‌های آستین بلندی است که اندازه آن به تناسب اندام تا قوزک پا می‌رسد. زنان ترکمن سر خود را با روسرهایی ابریشمی بزرگ می‌پوشانند که به آن چارقد می‌گویند و از نظر اندازه، از روسری معمولی بزرگ‌تر است.

زنان و دختران ترکمن معمولا موهای خود را زیر چارقد می‌بافند و زنان پس از ازدواج، یک حلقه کلاه‌گونه زیر چارقد قرار می‌دهند که نشانه تاهل است.

نوع پوشش زنان ترکمن به سن آنان ارتباط دارد و لباس دخترانه با لباس زنانه متفاوت است؛ هرچند رنگ موردعلاقه و مورد احترام زنان ترکمن قرمز است، با این‌حال، نوع پوشش به تعلق به طایفه و دوشیزه یا بالغ بودن او بستگی دارد.

امروزه تهیه لباس‌های سنتی ترکمن هم تا حدودی کارخانه‌ای و از شکل سابق خود دور شده است، اما بسیاری از زنان نسل جدید لباس‌های سنتی خود را بر اساس مد روز می‌دوزند.