در چند روز گذشته ترافیک سنگینی در معابر عمومی شهر تهران مشاهده می‌شود. حجم ترافیک به حدی گسترده است که بسیاری از خبرگزاری‌ها همچون دنیای اقتصاد به آن اشاره کرده‌اند و در نقشه‌های مختلفی می‌توان این افزایش ترافیک نسبت به سال گذشته را مشاهده کرد.[۱] با توجه به راه‌اندازی خط هفت مترو تهران و کاهش سر فاصله حرکت قطارهای آن به ۱۰ دقیقه در روز، طی روزهای اخیر و راه‌اندازی چند ایستگاه از خط شش متروی تهران[۲] انتظار معقول می‌رفت که ترافیک در شهر تهران نسبت به سال گذشته کاهش داشته باشد؛ اما افزایش چشمگیر ترافیک در شهر تهران سبب شده است گمانه‌زنی‌های متفاوتی را در این رابطه مشاهده کنیم. در ادامه به دلیل اصلی افزایش ترافیک سالانه در شهر تهران می‌پردازیم.

تصمیم عاقلانه شهروندان:

در شرایطی که قیمت بنزین در شهر تهران کماکان به ازای هر لیتر ۱۰۰۰ تومان است، قیمت جهانی آن به حدود ۵۵ سنت می‌رسد. با در نظر گرفتن دلار ۱۱۵۰۰ تومانی، می‌توان قیمت بنزین را در حدود ۶۰۰۰ هزار تومان در نظر گرفت. این در واقع قیمت خرید و فروش عمده آن است. اگر هزینه‌های توزیع و سود فروشنده را نیز در نظر بگیریم قیمت در حدود ۷۰۰۰ تومان برای هر لیتر بنزین می‌توان در نظر گرفت. با این اوصاف قیمت بنزین در تهران چیزی در حدود یک هفتم قیمت واقعی آن است. این در حالی است که قیمت تمام‌شده بنزین در این محاسبات لحاظ شده است. اگر بخواهیم قیمت میانگین جهانی را در نظر بگیریم، بنزین با قیمت ۱۱/۱ دلار به ازای هر لیتر در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد، این یعنی قیمت میانگین جهانی بنزین در حدود ۱۲ هزار و ۵۰۰ تومان است.[۳]

حال برگردیم به تصمیم عاقلانه شهروندان. فرض کنید شما یک ماشین شخصی در خانه دارید و قصد دارید صبح زود به سر کار بروید. از نظر اقتصادی کدام گزینه برای شما بهتر است؟ استفاده از حمل‌ونقل عمومی یا استفاده از ماشین شخصی؟ عموماً در یک سیستم با ساختارهای درست، گزینه دوم باید گزینه اکثر شهروندان باشد (مگر اینکه فردی بخواهد هزینه سنگین استفاده از خودروی شخصی را بپردازد) اما در ایران قیمت بسیار پایین بنزین در کنار سایر هزینه‌ها سبب شده است به شکل کاریکاتور گونه‌ای استفاده از خودروی شخصی تصمیم عاقلانه‌ای شود.

برای محاسبه دقیق بهتر است یک حساب سرانگشتی داشته باشیم. اگر مسافت فرد تا محل کار در حدود ۱۵ کیلومتر باشد و میانگین قیمت بلیط مترو و اتوبوس را به ازای هر سفر هزار تومان در نظر بگیریم. دو سناریو به شکل زیر می‌شود. (لازم به ذکر است این مثال برای شرایطی است که فرد خودروی شخصی خریده‌ است. در غیر این صورت محاسبه قطعاً به سمت حمل‌ونقل عمومی چرخش پیدا می‌کند.)

حمل‌ونقل عمومی: ۲ تا ۵ هزار تومان

اگر فرد علاوه بر تحمل پیاده‌روی در سرمای زمستان و مدتی سرپا ایستادن در ایستگاه‌های مترو به دلیل ازدحام موجود در ساعات اوج، برای رفتن به سر کار خود نیازمند استفاده از خطوط مترو و اتوبوس باشد، در حدود ۲ هزار تومان هزینه رفت او به سر کار می‌شود. اگر فرد با تاکسی‌های خطی بخواهد به محل کار برود احتمالاً رقمی در حدود ۵ هزار تومان متقبل خواهد شد.

حمل‌ونقل با خودروی شخصی: ۲۵۰۰ تومان

اما اگر فرد بخواهد خود به‌تنهایی سر کار برود و خودروی شخصی او مصرفی در حدود ۱۰ لیتر به ازای هر ۱۰۰ کیلومتر داشته باشد. (این فرض به‌صورت میانگین گرفته شده است) با خودروی شخصی هزینه‌ای در حدود ۱۵۰۰ تومان بابت بنزین پرداخت خواهد کرد. علاوه بر این در صورتی که میزان استهلاک و هزینه‌های دیگر خودروی شخصی را در حدود ۱۰۰۰ تومان نظر بگیریم، هزینه در حدود ۲۵۰۰ تومان می‌شود.

با توجه به مبالغی که گفته‌ شد، یک انسان با حداقل درک از منافع شخصی استفاده از خودروی شخصی را به استفاده از حمل‌ونقل‌ عمومی که دردسرهای بسیار زیادتری را به همراه دارد ترجیح می‌دهد.

میزان یارانه بنزین به شهروندان تهرانی:

در مصاحبه‌ای که رئیس محیط‌زیست شهر تهران در سال ۹۶ انجام داد، میزان مصرف بنزین شهر تهران را در حدود ۱۲ میلیون لیتر عنوان کرد.[۴] با توجه به اینکه بخش بزرگی از ترافیک شهر تهران ناشی از مسافرت روزانه مردم ساکن شهرستان‌های اطراف تهران به داخل شهر است و با توجه به افزایش شدید یارانه بنزین در دو سال گذشته (تحت تأثیر افزایش قیمت ارز) احتمالاً میزان مصرف دو استان تهران و البرز در حدود ۲۰ میلیون لیتر شده باشد که از این میزان ۱۵ میلیون لیتر سهم استان تهران و ۵ میلیون لیتر سهم استان البرز است. برای درک بهتر این رقم بهتر است کمی به واحد پولی صحبت کنیم. درصورتی‌که قیمت بنزین صادراتی را در حدود ۶ هزار تومان و قیمت بنزین با هزینه توزیع و سود جایگاه‌ها در حدود ۷ هزار تومان در نظر بگیریم، سهم هر ایرانی از یارانه بنزین در حدود ۶ هزار تومان می‌شود. با توجه به مصرف ۲۰ میلیون لیتری در شهر تهران، عدد ۱۲۰ میلیارد تومان میزان یارانه‌ای است که دولت روزانه بابت یارانه بنزین به این دو استان می‌دهد که سهم استان تهران در حدود ۹۰ میلیارد تومان است. رئیس شورای شهر تهران نیز اخیراً با اشاره به این موضوع میزان یارانه اهدایی دولت به بنزین را روزانه ۸۰ میلیارد تومان عنوان کرد.[۵] لازم به ذکر است بنزین تنها یک نوع از انواع انرژی است که دولت به آن یارانه می‌دهد. سایر اشکال انرژی همچون برق، گاز و گازوئیل را باید به لیست بالا اضافه کرد. (همانطور که در بالا نیز گفته شد، قیمت بنزین در این محاسبات قیمت فوب در نظر گرفته شده است و در صورت محاسبه قیمت براساس میانگین جهانی که حدود ۵/۱۲ هزار تومان است، ارقام بسیار بالاتری به دست می‌آمد.)

به کام ثروتمندان به نام فقرا:

طبق آخرین برآورد که در گزارش بودجه خانوار سال ۹۶ بانک مرکزی به آن اشاره شده است، در حدود ۴/۴۹ درصد خانوارهای ایرانی از خودروی شخصی برخوردار هستند.[۶] دولت و شهرداری در ازای حمایت از قشر ضعیف جامعه و آن طبقه از افرادی که تحت‌فشار شدید اقتصادی هستند، با یارانه سنگین بنزین در حال کمک به ثروتمندان و آن قشری از جامعه است که با خودروی شخصی در حال حمل‌ونقل در شهر تهران هستند.

با یارانه بنزین در شهر تهران چه می‌توان کرد؟

در صورتی که رقم ۸۰ میلیارد تومانی رئیس شورای شهر تهران را بپذیریم (طبق محاسبات ما این رقم در حدود ۹۰ میلیارد تومان است) بهتر است این اعداد را با میزان هزینه توسعه حمل‌ونقل عمومی مقایسه کنیم.

۱- در صورتی که هر اتوبوس BRT را در حدود ۲ میلیارد تومان قیمت‌گذاری کنیم. با این میزان می‌توان روزانه ۴۰ دستگاه اتوبوس به ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر تهران اضافه کنیم. (در سال حدود ۱۲ هزار عدد به‌اندازه ۲ برابر میزان اتوبوس‌های فعال در سیستم[۷])

۲- با در نظر گرفتن قیمت ۸۰ تا ۱۰۰ میلیارد تومانی بابت هر قطار مترو می‌توان تقریباً هر روز ۱ قطار به متروی تهران اضافه کرد.[۸][۹] (در سال حدود ۳۵۰ قطار مترو به ‌اندازه ۲ برابر تعداد قطارهای کنونی مترو[۱۰])

۳- با توجه به هزینه ۳۰۰ میلیارد تومانی هر کیلومتر مترو، می‌توان در حدود ۱۰۰ کیلومتر مترو در شهر تهران ساخت. (طول کل شبکه ۲۲۰ کیلومتر)

۴- با توجه به ۵/۲ میلیون سفر روزانه مترو در شهر تهران و رقم بلیط هزارتومانی بابت هر سفر، می‌توان در حدود یک ماه کل شهروندان را به صورت رایگان در متروها جا به جا کرد.

در کنار این موارد شهرداری تهران می‌تواند با این پول، وام کم‌ بهره به منظور جایگزینی تاکسی‌های دست دوم با خودروهای برقی بدهد و از این راه ناوگان تاکسیرانی شهر تهران را نوسازی کند. البته لازم به ذکر است با آزادسازی قیمت‌ها نمی‌توان تمام آن را صرف حمل‌ونقل عمومی کرد، اما به هر حال دولت هم‌اکنون در حال پرداخت معادل همین رقم به‌صورت یارانه سوخت به شهروندان است. در صورتی که تنها ۱۰ درصد از این رقم نیز صرف توسعه حمل‌ونقل عمومی شود، می‌توان انتظار داشت تنها در ۵ سال آتی شهر تهران به یکی از توسعه‌یافته‌ترین شهرهای خاورمیانه از نظر توسعه حمل‌ونقل عمومی تبدیل شود.

به آیندگان چه می‌گوییم؟

سؤالی که اکنون مطرح می‌شود، در قبال این هدررفت منابع و بازتوزیع ثروت به نفع ثروتمندان جامعه به آیندگان چه خواهیم گفت؟ آیا اقتصاددانان کشور می‌توانند جواب قانع‌کننده‌ای به آیندگان بدهند؟ در حالی که در بسیاری از کشورهای جهان بیش از ۵۰ درصد از قیمت تمام‌شده بنزین برای مشتری شامل مالیات می‌شود در ایران در حال پرداخت یارانه برای مصرف بیشتر بنزین هستیم و هم با آلودگی هوا سلامتی خود را به خطر می‌اندازیم، هم باعث ترافیک وحشتناک در شهر می‌شویم و هم به بازتوزیع ثروت به نفع ثروتمندان می‌پردازیم.

به‌راستی آیندگان در مورد دولت و جامعه اقتصاددان در این برهه تاریخی چه خواهند گفت؟

[۱] https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3590897

[۲] https://www.isna.ir/photo/98070604382/

[۳] https://www.globalpetrolprices.com/gasoline_prices/

[۴] https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3336401

[۵] https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3591114

[۶] https://bama.ir/news/10108

[۷] https://www.mehrnews.com/news/4113085/

[۸] https://www.tabnak.ir/fa/news/919418

[۹] khabaronline.ir/news/482921

[۱۰] https://www.isna.ir/news/98021910281/