در این روزها که مردم ایران با سرمای شدید زمستان، وضع بد اقتصادی و ابربحران انرژی مواجه‌اند، دولتمردان جمهوری اسلامی به جای بررسی و یافتن ریشه اصلی بحران و تلاش برای کنترل و مدیریت آن، مواردی مغایر با دینامیک‌های بازار جهانی انرژی را به‌عنوان دلایل اصلی بروز بحران گاز طبیعی در ایران مطرح می‌کنند. جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی، هفته گذشته قطعی واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را یکی از دلایل بروز بحران انرژی در ایران عنوان و حتی ادعا کرد که ترکمنستان هم با بحران گاز طبیعی روبرو است و گاز برخی شهرهای این کشور هم قطع شده است؛ اما بررسی‌ها نشان داد که ترکمنستان هیچ مشکلی در تامین گاز طبیعی مصرفی خود ندارد و صادرات گاز این کشور به چین نیز ادامه دارد.

شدت بالای مصرف انرژی در ایران

جواد اوجی دوشنبه ۲۶ دی در بخش خبری ۲۱ سیما، در مورد دلایل بروز بحران انرژی به شدت بالای مصرف انرژی در ایران اشاره کرد و مدعی شد که شدت مصرف انرژی در ایران ۲.۵ برابر متوسط جهانی است و اگر قرار باشد هرچه تولید می‌شود، این‌طوری مصرف شود، ایران در آینده نیز مشکلات فعلی را خواهد داشت. او افزود: «با کمک مردم مصرف را کنترل می‌کنیم.»

شدت مصرف انرژی چیست؟

شاخص شدت انرژی معیاری برای ارزیابی و سنجش اقتصاد بخش انرژی یک کشور و عبارت است از نسبت مصرف ناخالص انرژی داخلی به تولید ناخالص داخلی که برای یک سال محاسبه می‌شود. در محاسبه شدت مصرف انرژی، اکثرا این پنج منبع انرژی استفاده می‌شوند: سوخت جامد، نفت، گاز طبیعی، انرژی هسته‌ای و منابع انرژی تجدیدپذیر.

مهرماه گذشته، مصطفی رجبی‌ مشهدی، سخنگوی صنعت برق، به نقل از آژانس بین‌المللی انرژی مدعی شد که ایران رتبه اول شدت مصرف انرژی در جهان را دارد. به گفته رجبی‌ مشهدی، مهم‌ترین دلیل افزایش مصرف انرژی در ایران پایین بودن نرخ سوخت است که مجلس شورای اسلامی برای رفع این موضوع در بخش اصلاح یارانه‌‌‌های انرژی مصوبات مهمی در بودجه سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ تصویب کرده است.

برخی کارشناسان امور اقتصادی بر این عقیده‌اند که تمرکز بر شاخص شدت انرژی نمی‌تواند ملاک کاملا صحیحی برای ارزیابی کارایی یک سیستم باشد. با توجه به اینکه عوامل زیادی از جمله شرایط آب‌وهوایی، زیرساخت‌های اقتصادی و… در میزان مصرف انرژی یک کشور تاثیرگذارند، پس شدت بالای مصرف انرژی در ایران نمی‌تواند دلیل اصلی بحران کنونی باشد. به‌عنوان مثال، قدیمی بودن اکثر ساختمان‌ها در ایران، ناکارامدی سیستم عایق‌بندی و بهینه نبودن دستگاه‌های گرمایشی و سرمایشی در اکثر منازل مسکونی در ایران به کاهش بهره‌وری شاخص شدت انرژی در این بخش منجر شده است.

کاهش ۵۰ درصدی شدت مصرف انرژی

در برنامه ششم توسعه که سال ۱۴۰۰ به پایان رسید، کاهش ۵۰ درصدی شدت مصرف انرژی تا پایان برنامه پیش‌بینی‌شده بود. هرچند در مورد میزان موفقیت دولت جمهوری اسلامی در دستیابی به اهداف برنامه ششم توسعه آمار کاملی منتشر نشده است، تحریم‌ها و فقدان جذب منابع مالی و فناوری موردنیاز باعث شدند بیشتر برنامه‌های ایران در بخش انرژی با موفقیت روبرو نشوند. اگر هم جواد اوجی ادعا می‌کند که در دی‌ماه ۱۴۰۱ شدت مصرف انرژی در ایران همچنان ۲.۵ برابر متوسط جهانی است، این یعنی دولت ابراهیم رئیسی و پیش از آن دولت حسن روحانی نتوانسته‌اند شدت مصرف انرژی در پایان برنامه ششم توسعه را ۵۰ درصد کاهش دهند.

باید در نظر داشت که طبق ماده ۴۴ برنامه ششم توسعه و بر اساس جزء دو بند الف این ماده، دولت مکلف بود به منظور افزایش ارزش‌افزوده انرژی و تکمیل زنجیره ارزش و کاهش شدت انرژی ترتیبی اتخاذ کند که تسهیلات لازم برای افزایش ۲.۷ میلیون بشکه‌ای ظرفیت پالایشی نفت خام و میعانات گازی با ضریب پیچیدگی بالا از طریق بخش غیردولتی به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا شود که ترکیب تولید فراورده‌های آن‌ها اساسا به محصولات سبک‌تر و میان‌تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت کوره در الگوی پالایش از ۱۰ درصد بیشتر نشود.

همان‌طور که در بخش بهره‌وری انرژی برنامه ششم توسعه اشاره شده است، «دیپلماسی اقتصادی» در جهان امروز بدون رعایت استانداردهای کیفی و زیست محیطی و حتی در برخی موارد رعایت مستقیم معیارهای مصرف انرژی، قابل طرح نیست. از یاد نبریم که مهم‌ترین فصل پیوند میان اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی انرژی است. همکاران سیاست خارجی و بین‌المللی ما بدون منظور کردن شاخص‌های مصرف انرژی و تولید آلاینده‌های زیست محیطی حتی اجازه نخواهند داشت به بحث و شروع مذاکره وارد شوند؛ بنابراین موضوع بهینه‌سازی مصرف انرژی در ذات این بخش نهفته است و دولت جمهوری اسلامی در این مورد نتوانسته است نمره قبولی بگیرد.

هدف‌گذاری کاهش سالیانه شدت مصرف انرژی

با وجود اینکه دولت نتوانست شدت مصرف انرژی را در پایان برنامه ششم توسعه عملیاتی کند و برنامه هفتم توسعه نیز هنوز رسما شروع نشده است، مجمع تشخیص مصلحت نظام مردادماه گذشته با حضور وزیر و معاونان وزارت نفت، رئیس و معاون سازمان برنامه و بودجه، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس و رئیس سازمان حفظ محیط زیست تصمیم گرفتند خام‌فروشی نفت و گاز با توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز می‌باید کاهش یابد و در سال‌های برنامه هفتم، ظرفیت پتروپالایشگاهی ایران به حداقل سه میلیون بشکه در روز برسد. اعضای مجمع در ادامه، پس از بحث درباره لزوم اصلاح الگوی مصرف انرژی، «کاهش شدت مصرف انرژی به میزان متوسط سالانه ۱۰ درصد با رعایت بند هفتم سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف» را تصویب کردند.

در مورد دلایل بالا بودن شدت مصرف انرژی در برخی ارگان‌ها و دانشگاه‌های ایران تاکنون مطالعات زیادی صورت گرفته است. سال ۱۴۰۰ نیز مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این ارتباط گزارشی منتشر کرد. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، دلایل بالا بودن شاخص شدت مصرف انرژی در ایران وجود صنایع سنگین انرژی‌بر با فناوری فرسوده یا قدیمی و روش‌‌های تولید‌ منسوخ در کنار سهم اندک استفاده از فناوری‌های پیشرفته از جمله دلایل مهم در محقق نشدن اسناد بالادستی کاهش شاخص شدت انرژی‌اند.

حال این سوال مطرح می‌شود که چرا دولت و نظام شرایط لازم برای جذب منابع مالی و فناوری موردنیاز در جهت کاهش تدریجی شدت مصرف انرژی را فراهم نکرده‌اند؟ و چرا سیاست خارجی تنش‌زای جمهوری اسلامی و دخالت در امور همسایگان که از دلایل اصلی اعمال تحریم‌ها بوده‌اند، به صورت مداوم ادامه داشته است؟

همان‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به آن اشاره شد، بعضی صنایع ذاتا انرژی‌برند، ولی بخشی از آن‌ها مثل صنعت آلومینیوم مشکل فناوری قدیمی دارند و بخشی نیز زنجیره ارزش را رها کرده‌اند. به‌عنوان مثال، صنایع پتروشیمی و صنایع متکی به بخش قابل‌توجهی از معادن با رهاسازی و تکمیل نکردن زنجیره ارزش، زمینه افزایش شاخص شدت انرژی در ایران را مهیا کرده‌اند.

به گفته مرتضی شاه‌میرزایی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، قرار است ظرفیت صنعت پتروشیمی در چشم‌انداز ۱۴۰۶ و پایان برنامه هفتم توسعه به ۱۴۱ میلیون تن در سال برسد. باید در نظر داشت که در حال حاضر، ۶۷ شرکت پتروشیمی با ظرفیت اسمی ۹۰ میلیون تن در ایران مشغول فعالیت‌اند اما تولید رسمی این واحدها در مجموع ۶۵ میلیون تن است. به گفته شاه میرزایی، ظرفیت تولید محصولات پلیمری از هشت میلیون تن در سال ۱۴۰۱ به ۱۹ میلیون تن در پایان برنامه هفتم افزایش پیدا خواهد کرد.

مقایسه آمار تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران نشان می‌دهد که وجود ناترازی در تولید و مصرف گاز با شدت مصرف انرژی رابطه مستقیم ندارد. اگر جمهوری اسلامی در این چهار دهه شرایط لازم را برای جذب منابع مالی و فناوری موردنیاز به منظور بهینه‌سازی مصرف سوخت، افزایش بهره‌وری مصرف سوخت منازل مسکونی، کاهش مصرف در بخش بالادستی صنعت انرژی مثل پتروشیمی‌ها یا تولید خودروهای کم‌مصرف فراهم نکرده است، چرا شدت بالای مصرف انرژی دلیل عمده ایجاد ابربحران انرژی در ایران عنوان می‌شود؟ 

هروقت شرایط لازم برای مردم ایران به منظور اقامت در منازل با مصرف انرژی کم فراهم شد یا هر وقت خودروهای کم‌مصرف تولید و روانه بازار مصرف شدند، جمهوری اسلامی هم می‌تواند مدعی باشد که مردم ایران بیش از متوسط مصرف جهانی انرژی مصرف می‌کنند. شدت بالای مصرف انرژی نمی‌تواند دلیلی برای توجیه بی‌برنامگی و سیاست‌گذاری غلط در بخش انرژی و دیپلماسی شکست‌خورده انرژی جمهوری اسلامی باشد.