بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله بر امنیت زیرساخت‌های انرژی در کشورها و نوسان‌های بازار جهانی انرژی تاثیر مستقیمی دارند. در این بین، خط لوله‌های نفت و گاز همیشه از چنین حوادثی بیشترین خسارت را دیده‌اند. علی‌رغم تلاش کشورها برای افزایش امنیت عرضه انرژی و زیرساخت‌های آن، اقدام‌های انجام‌ شده تاکنون در برخی موارد نتوانسته‌اند خسارات وارده به زیرساخت‌های انرژی کشورها را کاهش دهند.

ترکیه در دهه گذشته برای تبدیل شدن به مرکز تجارت انرژی سرمایه‌گذاری زیادی کرد و حتی قرار بود روزهای ۱۴ و ۱۵ فوریه نشست امنیت انرژی در استانبول با حضور کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی و همچنین شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی انرژی برگزار شود اما بامداد دوشنبه به‌وقت محلی، شدیدترین زلزله در ۱۰۰ سال اخیر ترکیه این کشور را تکان داد. این زلزله به بزرگی ۷.۸ تا لحظه نگارش این یادداشت دست‌کم چهار هزار کشته و هزاران مجروح برجای گذاشته است.

بلافاصله پس از وقوع زلزله در ۱۰ استان ترکیه، دو انفجار در خط لوله گاز طبیعی در نزدیکی شهر هاتای رخ داد. این انفجار در نزدیکی روستای توپ‌بوغازی در نزدیکی هاتای رخ داد. انفجار در عمق ۲۰۰ متری از سطح زمین صورت گرفت. 

بوتاش، شرکت دولتی انتقال و بازاریابی نفت و گاز ترکیه، بلافاصله جریان گاز طبیعی در برخی شهرهای منطقه را قطع کرد. در بیانیه بوتاش، در این مورد اعلام شد که این شرکت به عنوان یک اقدام پیشگیرانه جریان گاز طبیعی به برخی نواحی را متوقف کرده است. تیم‌های فنی بوتاش در صحنه انفجار حضور دارند و کنترل‌ها و مداخلات لازم را انجام می‌دهند. مطالعات لازم برای اطمینان از جریان گاز طبیعی هم در حال انجام است.

پس از بازرسی اکیپ‌های بوتاش، معلوم شد خط لوله نفت موجود در منطقه آسیب ندیده است و کار انتقال نفت به این مناطق از  طریق خط لوله ادامه دارد. بوتاش اعلام کرد پس از بروز انفجار در خط لوله گاز طبیعی این شرکت، گاز طبیعی در استان‌های غازی‌عینتاب، هاتای و قهرمان‌ماراش و برخی مناطق دیگر را قطع کرده است.

توقف فعالیت ترمینال جیهان

بندر جیهان در امنیت عرصه نفت در ترکیه و منطقه نقش مهمی ایفا می‌کند. به گزارش خبرگزاری بلومبرگ، به گفته یک مقام آگاه، دولت ترکیه بلافاصله پس از بروز زلزله به عنوان یک اقدام احتیاطی، جریان نفت خام به پایانه صادراتی جیهان در سواحل مدیترانه را متوقف کرده است.

با توجه به نقش مهم ترکیه در ترانزیت نفت و گاز طبیعی، پس از زلزله اخیر قیمت نفت در روز دوشنبه کمی افزایش یافت که به گفته کارشناسان، دلیل عمده آن تعلیق فعالیت بندر جیهان بود.

در مورد اهمیت بندر جیهان باید گفت که این بندر مرکز مهمی برای فروش نفت شمال عراق و جمهوری آذربایجان است. بر اساس داده‌هایی که بلومبرگ جمع‌آوری‌ کرده، این بندر در ژانویه ۲۰۲۳ بیش از یک میلیون بشکه در روز یا یک درصد از مصرف جهانی نفت را صادر کرده است. 

در ساعات اولیه زلزله، دولت عراق ارسال محموله‌هایی نفت این کشور را که هم از طریق اقلیم کردستان و هم از طریق دولت مرکزی به بندر جیهان منتقل و از آنجا صادر می‌شد، متوقف کرد. اقلیم کردستان عراق اعلام کرد که این اقلیم پس از بررسی لازم در مورد ایمنی خط لوله‌ها، ترانزیت نفت از این خط لوله را از سر خواهد گرفت.

نفت موجود در بندر جیهان بیشتر به پالایشگاه‌های اروپایی ارسال می‌شود. با توجه به بحران انرژی و تحریم نفت روسیه، اهمیت بندر جیهان در امنیت انرژی اروپا بیش از بیش افزایش یافت. باید اشاره کرد که بر اساس توافق نفتی بغدادــ‌اربیل در سال ۲۰۱۵، اقلیم کردستان عراق باید به طور میانگین روزانه ۵۵۰ هزار بشکه نفت در پایانه جیهان ترکیه به سومو تحویل دهد. دولت مرکزی عراق  نیز باید سهم اقلیم کردستان از بودجه کشور را پرداخت کند.

در مورد نقش مهم بندر جیهان در ترانزیت نفت دریای خزر و آسیای میانه به بازار مصرف باید گفت که جمهوری آذربایجان نفت خام تولیدی خود را از خط لوله باکوــ‌‌تفلیس‌ــ‌جیهان به اروپا منتقل می‌کند. جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۳۳.۲ میلیون بشکه نفت صادر کرد. در سال ۲۰۲۰، تقریبا ۸۵ درصد نفت صادراتی جمهوری آذربایجان از طریق این خط لوله صورت گرفت.

بحران انرژی و تحریم نفت روسیه باعث شد قزاقستان نیز از طریق خط لوله باکوــ‌تفلیس‌ــ‌جیهان صادرات نفت خود را افزایش دهد. در اکتبر ۲۰۲۲، علیخان اسماعیل‌اف، نخست‌وزیر قزاقستان، اعلام کرد که از اول ژانویه، ۱.۵ میلیون تن نفت از مسیر خط لوله باکو‌ــ‌تفلیس‌‌ــ‌جیهان صادر خواهد کرد. به گفته او، در مورد افزایش حجم صادرات نفت از طریق این خط لوله تا ۶.۵ــ۶ میلیون تن نیز مذاکرات در جریان است.

اسماعیل‌اف همچنین گفت: «شرکت نفتی تنگیز شور اویل به منظور افزایش صادرات نفت از طریق راه‌آهن، برای خرید و افزایش دوبرابری واگن‌های مخزن‌دار (تانکر) اقدام کرده و انتقال محموله‌های آزمایشی به مقصد باتومی (گرجستان) و ازبکستان آغاز شده است.

به گفته اسماعیل‌اف، قزاقستان به منظور تنوع‌بخشی به مسیرهای صادرات نفت، نقشه‌راه ویژه‌ای تدوین کرده است. از جمله مسیر بندر آکتائو به بندر باکو و از آنجا به سمت باکوــ‌تفلیس‌ــ‌جیهان یکی از خطوط موردنظر است. علاوه بر آن مسیرهای باکوــ‌سوپسا و باکوــ‌باتومی که قزاقستان در آنجا ترمینال دارد، هم در نظر گرفته شده است. نفت قزاقستان همچنین از طریق راه‌آهن منطقه آتیرائو به باتومی، ازبکستان و چین صادر خواهد شد.

دولت ترکیه فعلا توانسته است با قطع گاز طبیعی در سه استان مانع از افزایش دامنه بحران در بخش انرژی شود. البته با توجه به سرمای هوا و شرایط آب‌وهوایی منطقه اگر زلزله‌زدگان به‌سرعت اسکان داده نشوند، احتمال افزایش تلفات ناشی از سرمای هوا وجود دارد.

می‌توان انتظار داشت که فعالیت بندر جیهان در روزهای آینده دوباره از سر گرفته شود. افزایش قیمت نفت پس از زلزله دوشنبه ترکیه مقطعی خواهد بود. در هفته‌های گذشته، قیمت نفت روند نزولی داشت و اجلاس اوپک در روزهای گذشته نیز به تشدید نوسان در بازار نفت منجر شده بود. با توجه به تداوم پس‌لرزه‌ها در روزهای آینده، احتمالا جریان گازرسانی در مناطق زلزله‌زده با وقفه‌ روبرو شود.

زلزله اخیر در ترکیه آشکار کرد که حوادث طبیعی و ژئوپلیتیک همیشه در قیمت نفت تاثیرگذارند. همچنین نشان داد علی‌رغم تلاش کشورها برای افزایش امنیت زیرساخت‌های انرژی به‌ویژه خط لوله‌ها، نیروی طبیعت همیشه بیشتر از دانش بشری است. زلزله اخیر باعث خواهد شد در پروژه‌های آتی انتقال انرژی از کشورهای آسیای میانه، دریای خزر، مدیترانه و عراق به بازار مصرف به مسیرهای انتقال خطوط لوله توجه بیشتری صورت گیرد.

مسیر ترکیه برای این کشورها بهترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیر برای انتقال نفت و گاز از کشورهای منطقه است و طبیعتا زلزله اخیر باعث خواهد شد جنبه‌های امنیت زیرساخت‌های انرژی بیش از قبل در کانون توجه قرار گیرد.