حسن روحانی، رئیس دولت تدبیر و امید در سخنرانی روز گذشته خود (چهارشنبه)، اعلام کرد که اگر تحریم‌ها لغو شوند، نه تنها نشست گروه۱+۵ (آمریکا، بریتانیا، آلمان، فرانسه، روسیه و چین) در سطح سران برگزار می‌شود، بلکه به سرعت با دونالد ترامپ، همتای آمریکایی‌اش ملاقات می‌کند.
آنچه که روحانی در سالن برج میلاد تهران گفت، شاید از زاویه‌ای به معنی بالا بردن پرچم سفید و اعلام آمادگی برای مذاکره، پس از مواجهه با اعتراض‌های سراسری آبان‌ماه باشد که در متن آن عمق چالش‌های سیاسی و اقتصادی پیش روی مقامات تهران، به تصویر کشیده شد.
اما از زاویه‌ای دیگر، انتخابات مجلس شورای اسلامی پیش رو است و لازمه حضور مردم در پای صندوق‌های رای: «امید به آینده».
روحانی با آنچه که در سالن برج میلاد تهران در تعریف منافع اقتصادی پس از برجام گفت و ذکر خاطره‌ای از گفتگوی تلفنی با باراک اوباما که به گفته او قطار مذاکرات هسته‌ای را به راه انداخت، به افکار عمومی یادآوری کرد که هنوز هم این امکان وجود دارد تا از مسیر مذاکره‌های جدید، آینده‌ای بهتر برای آنها رقم بخورد.
یک روز قبل از این سخنرانی رئیس‌جمهور ایران، ایرنا خبر ملاقات عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران با شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن را منتشر کرد.
این خبرگزاری دولتی نوشت که عراقچی در سفر به توکیو، پیام کتبی روحانی را به آبه تقدیم کرده است. همزمان خبرگزاری کیودو ژاپن نیز به نقل از منابع دیپلماتیک گزارش داد که عراقچی در این دیدار پیشنهاد سفر روحانی به ژاپن برای کمک به حل بن‌بست‌هسته‌ای ایران با واشینگتن را مطرح کرده است. توکیو هنوز به این پیشنهاد پاسخ نداده، اما این خبرگزاری ژاپنی به نقل از منابع خود مدعی شده که تهران امیدوار است این سفر در آینده‌ای نزدیک انجام شود.
امکان مذاکره در شرایط بدون تحریم در سال ۱۳۹۶
تلفیق اعلام آمادگی تهران برای مذاکره با آمریکا در صورت لغو تحریم‌ها با ابراز تمایل حسن روحانی برای سفر به ژاپن که در یک سال گذشته نقش آن به عنوان میانجی بین ایران و ایالات‌متحده مطرح بوده، این پرسش را پدید می‌آورد که آیا جمهوری اسلامی برای بیرون آمدن از بن‌بستی که در آن گرفتار شده، تصمیم جدی گرفته یا اینکه ملاحظات سیاسی و اجتماعی داخل ایران چنین رویکردی را می‌طلبد؟
در توضیح بخش نخست این پرسش باید گفت که مذاکره در شرایط بدون تحریم با دولت دونالد ترامپ، از نخستین روز ورود او به کاخ سفید یعنی یکم بهمن‌ماه ۱۳۹۵ و آخرین‌ماه‌های دور نخست ریاست‌جمهوری حسن روحانی امکانپذیر بود.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
رئیس‌جمهور آمریکا از مدت‌ها قبل از پیروزی در انتخابات، اعلام کرده بود که از آن خارج می‌شود. او همزمان گفته بود که برای مذاکره با رهبران فعلی ایران بدون هیچ پیش‌شرطی آماده است.
تردیدی نیست که خروج یکجانبه ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای با ادعای سازگار نبودن برنامه‌های موشکی جمهوری اسلامی با روح توافق، اقدامی قابل توجیه نیست. اما این امکان وجود داشت که با توجه به عادی‌سازی ملاقات‌های دوجانبه وزیران امور خارجه ایران و آمریکا در جریان مذاکرات هسته‌ای در دولت اوباما، روند گفتگو با آمریکا حفظ شود تا نگرانی‌هایی که به ادعای واشینگتن برجام را به بدترین توافق تاریخ تبدیل کرده بود، به شکست آن منجر نشود.
روحانی در بخشی از اظهارات روز گذشته خود به این نکته اشاره می‌کند که در مکالمه تلفنی به اوباما گفته بود پس از مذاکرات هسته‌ای، بر سر دیگر موضوعات مذاکره خواهیم کرد. به این معنی که از همان آغاز، مبنا بر ادامه گفتگو‌ها بر سر موضوعاتی بوده که به نظر می‌رسد، امروز به دغدغه مقامات کاخ سفید تبدیل شده است. مسائلی مانند امنیت منطقه‌ای و برنامه‌های موشکی که اوباما برای سرعت بخشیدن به توافق هسته‌ای با ایران، آنها را از روی میز کنار گذاشت.
پس از اینکه آمریکا توافق هسته‌ای را ترک کرد (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷)، روشن بود که به‌هم تنیدگی روابط واشینگتن و متحدان‌اش در آنسوی آتلانتیک، مانع از آن می‌شود که بریتانیا، فرانسه و آلمان به عنوان سه کشور اروپایی باقی‌مانده در برجام، گامی موثر در جهت حفظ آن بردارند و نمونه واضح آن اینستکس (کانال ویژه اقدام مالی) است که حدود یک سال پس از طرح موضوع، همچنان در مرحله عضو گیری قرار دارد و حتی در صورت اجرا نقش موثری در تامین منابع مالی مورد نیاز جمهوری اسلامی ندارد.
سابقه مذاکره در زمان اوج تحریم‌ها
از اردیبهشت‌ماه سال گذشته باوجود چشم‌انداز تشدید تحریم‌های آمریکا، تهران به پیشنهادهای مکرر دونالد ترامپ برای مذاکره پاسخ مثبت نداد و به جای آن استراتژی «نه جنگ، نه مذاکره» با اسم رمز «مقاومت» در بیت رهبری تبیین شد.
در یک سال و نیمی که از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای می‌گذرد، در فاصله‌های زمانی گسترده‌تر شدن دامنه تحریم‌ها، همچنان پیشنهاد مذاکره آمریکا روی میز بوده، اما مقامات تهران اصرار کردند که تحت فشار مذاکره نمی‌کنند.
اکنون در شرایطی که نام‌نویسی از کاندیداها برای انتخابات مجلس ادامه دارد و حدود سه هفته از اعتراض‌های گسترده مردمی به وضعیت وخیم معیشتی می‌گذرد، روحانی از مذاکره با آمریکا با پیششرط لغو تحریم‌ها می‌گوید.
شرطی که نه تنها آمریکا آن را عملی نخواهد کرد، بلکه به نظر نمی‌رسد رئیس‌جمهور ایران نیز باور داشته باشد این استراتژی خوبی برای آغاز مذاکره است.
موقعیتی که امروز ایران در آن قرار دارد، بی‌شباهت به دوران اوج تحریم‌ها در دولت اوباما نیست. لوکوموتیو قطار مذاکرات هسته‌ای که روحانی می‌گوید ۱۰۰ روزه به مقصد توافق مقدماتی ژنو رسید، در زمانی که تحریم‌های گسترده مالی و نفتی آمریکا، اروپا و شورای امنیت علیه ایران برقرار بود، به حرکت درآمد و در مسیر گفتگو‌ها، زمینه لغو تدریجی تحریم‌ها ایجاد شد.
«تکرار» امید
در زمان اوج تنش‌های ایران و آمریکا پس از اعمال تحریم‌های نفتی در اردیبهشت‌ماه و تروریستی خواندن سپاه، ترامپ پس از ملاقات با آبه، او را با پیامی به تهران فرستاد تا با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ملاقات کند.
پاسخ آیت‌الله خامنه‌ای به این پیام روشن بود:«به ترامپ جواب نمی‌دهم».
در تابستان سال جاری در زمانی که تنش‌ها بین تهران و واشینگتن به اوج خود رسیده بود، علاوه بر ژاپن، نام کشورهای متعددی به عنوان میانجی مطرح شد و نمایندگان آنها نیز به ایران و آمریکا سفر کردند، از عراق و عمان و پاکستان گرفته تا ژاپن و فرانسه.
اما واکنش تهران یکسان بود: از سویی تعیین پیششرط لغو تحریم‌ها برای مذاکره و از سوی دیگر تاکید جدی رهبر جمهوری اسلامی بر غیر قابل اعتماد بودن آمریکا و اروپا و لزوم مقاومت.
امروز روحانی برای آبه که خردادماه امسال با یک نفتکش منفجر شده ژاپنی در جنوب بندر جاسک ایران را ترک کرد، نامه می‌فرستد و از بازگشت به موقعیتی سخن می‌گوید که دو سال قبل وجود داشت. اما پرسش اینجاست که چرا در همان زمان باوجود قابل پیش‌بینی بودن بسیاری از رویدادهای امروز، این مذاکرات اتفاق نیفتاد؟ آنگونه که روحانی می‌گوید، ایران هم اکنون خواستار بازگشت به نقطه‌ای است که در آن مذاکرات رها شد: بهمن‌ماه ۱۳۹۵، زمانی که آمریکا در برجام بود، تحریم‌ها در تعلیق بودند و تهران قرار بود بر اساس وعده‌ای که روحانی می‌گوید به اوباما داده، پس از اجرای توافق هسته‌ای، مذاکره بر سر موضوعات دیگر را آغاز کند.
آیت‌الله خامنه‌ای در یکی از سخنرانی‌های ماه گذشته خود به این نکته اشاره می‌کند که تحریم‌ها به این زودی‌ها برداشته نمی‌شود و خیال لغو تحریم‌ها تا یکی دو سال دیگر باطل است.
به این معنی که احتمالا او تصمیم گرفته تا پس از انتخابات آبان‌ماه آینده در آمریکا و حتی انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ در ایران، توافقی با واشینگتن انجام نشود.
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که تصمیم به افزایش سه برابری بهای بنزین با دستور رهبر جمهوری اسلامی و به منظور جلوگیری از تبدیل شدن ایران به یک وارد کننده بنزین در شرایط تحریم اتخاذ شده است. او قبلا هم از حجم بالای مصرف بنزین در ایران انتقاد کرده و خواستار کاهش آن شده بود. مجموعه اقدامات امنیتی پس از اعتراض‌های آبان‌ماه نیز بیشتر به آمادگی برای مقابله با ناآرامی‌های احتمالی در آینده می‌ماند تا کشوری که تصمیم گرفته از مسیر گفتگو با کشورهایی که آنها را دشمن و عامل اعتراض‌های اخیر می‌خواند، درهای خود را به روی جهان خارج باز کند.
در چنین شرایطی به سختی می‌توان تصور کرد که حسن روحانی در کمتر از دو سال مانده به پایان دوره ریاست‌جمهوری‌اش و در حالی که با جنگ قدرت داخلی بر سر آینده سیاسی‌اش دست و پنجه نرم می‌کند، در سخن گفتن از ملاقات با ترامپ، انگیزه‌ای فراتر از «تکرار» امید در جامعه داشته باشد.
