کشورهای متخاصم در خاورمیانه درحال برداشتن گام‌هایی برای بهبود روابطی‌اند که در جریان سال‌ها تنش و درگیری متشنج شده است. توافق اخیر بین جمهوری اسلامی و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک از شاخص‌ترین گام‌ها در این زمینه محسوب می‌شود. مجموعه آنچه در هفته‌های گذشته روی داده است، از پویایی تازه‌ای در منطقه حکایت دارد.  

در این میان، اگرچه برنامه هسته‌ای ایران همچنان تنش‌زا است و خشونت بین اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها شدت گرفته، اما تحولات دیپلماتیک اخیر از سنگینی درگیری‌های فزاینده در منطقه تا حد قابل توجهی کاسته است.

به گزارش شبکه خبری الجزیره، این تحولات در گیرودار تلاش‌ها برای بهبود اوضاع اقتصادی و جابه‌جایی‌های ژئوپلیتیکی در منطقه روی می‌دهد. متحدان دیرین ایالات متحده آمریکا با بازنگری در وضعیت حاکم، مسئولیت بلند‌مدت واشنگتن در منطقه را زیر سوال برده‌اند. این درحالی است که سایر قدرت‌ها، به‌ویژه چین، با روابط تجاری روبه‌رشد، به‌دنبال نفوذ بیشتر در کشورهای منطقه‌اند.

به باور ولی نصر از مدرسه مطالعات پیشرفته بین‌المللی جانز هاپکینز در واشنگتن، عرب‌ها، ایرانیان و ترک‌ها در تلاش‌اند تا منطقه‌ای خاکستری ایجاد کنند، نه منطقه‌ای سیاه و سفید، منطقه‌ای که همه آن‌ها بتوانند در کنار هم زندگی کنند. از این‌رو برخی از متحدان ایالات‌متحده دریافته‌اند که منافع آن‌ها در خاورمیانه‌ای که به‌شدت قطبی شده است، تامین نمی‌شود. ولی نصر می‌گوید: «پویایی موجود در منطقه همه را به میانه سوق می‌دهد.»

توافق عربستان سعودی و  جمهوری اسلامی، قدرت پیشرو عرب سنی و دولت اسلام‌گرای شیعه، با میانجیگری چین می‌تواند از آتش تنش‌ها و درگیری‌های منطقه، مانند جنگ یمن، بکاهد.

این توافق بر تمایل ریاض برای حفظ امنیت صحه می‌گذارد، چراکه توجه شاهزاده محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان، به توسعه و تنوع‌بخشیدن به اقتصاد کشورش است. اهمیت این موضوع را نباید دست‌کم گرفت که عربستان سعودی در بزنگاه بروز تنش در اتحاد تاریخی خود با ایالات‌متحده، به چین روی آورده است.

جمهوری اسلامی که اقتصادش به‌دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده به‌شدت آسیب دیده، به دنبال راهی است برای مقابله با تلاش‌های غرب که منزوی‌کردن تهران را هدف قرار داده است. در این میان، چین آشکارا شریک تجاری بزرگی برای عربستان سعودی و جمهوری اسلامی محسوب می‌شود.

امارات‌ متحده عربی نیز  که اغلب به‌عنوان یک پناهگاه تجاری امن شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۹ با جمهوری اسلامی وارد تعامل شد و ماه اوت گذشته روابط دیپلماتیک خود را با آن کشور بهبود بخشید و تهران برای نخستین‌بار پس‌از سال ۲۰۱۶، سفیر خود را به ابوظبی فرستاد.

روابط بین ترکیه نیز با عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی پس از خیزش‌های انقلابی بهار عربی در سال ۲۰۱۱، به‌دلیل حمایت آنکارا از اسلام‌گرایان تیره‌وتار شده بود. اسلام‌گرایان مورد حمایت ترکیه قدرت حاکمان دنیای عرب را به چالش کشیده ‌بودند. تنش در روابط آنکارا با ریاض در سال ۲۰۱۸ به اوج خود رسید. پس از ماجرای قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار سعودی، در کنسولگری این کشور در استانبول، رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، «بالاترین سطوح» حاکمیت عربستان سعودی را به «صدور فرمان» این قتل متهم کرد.

بااین‌حال، آنکارا در سال ۲۰۲۱ با چرخشی در رویکرد خود، دیدارهای دولتی و قراردادهای سرمایه‌گذاری را برای کشورش به ارمغان آورد، آن هم در گرماگرم بحرانی عمیق که بر اقتصاد ترکیه سایه افکنده بود. درپی آن، عربستان سعودی با سپرده‌گذاری ۵میلیارد دلاری در بانک مرکزی ترکیه موافقت کرد.

روابط بین ترکیه و مصر نیز درحال بهبود است. آنکارا در سال ۲۰۱۳ با برکناری محمد مرسی، رئیس‌ جمهوری برخاسته از اخوان‌المسلمین، مخالفت کرد. اما وزیر امور خارجه ترکیه ماه گذشته، برای نخستین‌بار در دهه‌ای که گذشت، از قاهره دیدار کرد.

در روابط ترکیه با لیبی هم نوعی بهبود به چشم می‌خورد. از یک‌سو، آنکارا از دولت طرابلس حمایت می‌کند و از سوی دیگر، مصر و امارات‌ متحده عربی به جبهه و جناح شرقی نظر دارند. با‌این‌حال، روابط حسنه بین دو کشور باعث شده است که طرف‌های درگیر در لیبی به آتش‌بس پایبند باشند.

مصر، امارات‌ متحده عربی، بحرین و عربستان سعودی در سال ۲۰۱۷ روابط خود را با قطر قطع کردند. دلیل آن ادعاهایی بود که دوحه را به «حمایت از تروریسم» متهم می‌کرد. این ادعا‌ها به حمایت قطر از حرکت‌های اسلام‌گرا در منطقه اشاره داشت، اتهاماتی که قطر آن را رد کرده است.

عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ هدایت احیای روابط دوجانبه با دوحه را در اختیار گرفت و سر‌انجام پس از ۴ سال، به تحریم قطر پایان داد. درپی آن، ریاض و قاهره سفیران خود را به دوحه فرستادند. البته ابوظبی و منامه هنوز در این زمینه اقدامی انجام نداده‌اند، اما سه کشور، به‌جز بحرین، ارتباط مسافرتی و تجاری را ازسر گرفته‌اند.

روابط اسرائیل با جهان عرب در سال ۲۰۲۰ و به مدد «توافق ابراهیم» با میانجیگری ایالات‌ متحده گسترش یافت. نخست، امارات متحده عربی و بحرین به‌دلیل نگرانی متقابل از جانب ایران، روابط خود را با اسرائیل عادی کردند و پس از آن مراکش هم به این جمع پیوست. سودان و اسرائیل نیز در ماه فوریه از نهایی شدن توافقی برای عادی‌سازی روابط خود خبر دادند و پس از انتقال قدرت از ارتش سودان به یک دولت غیرنظامی، این توافق در خارطوم به امضا رسید. از سوی دیگر، ترکیه و اسرائیل نیز سال گذشته روابطی را که برای بیش از یک دهه تیره شده بود، احیا کردند.

اسرائیل امیدوار است روابطش با عربستان سعودی نیز بهبود یابد. ریاض حمایت ضمنی خود را از توافق ابراهیم نشان داده است؛ ازجمله اینکه به هواپیماهای اسرائیلی اجازه پرواز در حریم هوایی عربستان سعودی را داده است. اما عربستانی سعودی عادی‌سازی در روابط خود با اسرائیل را منوط به پیشرفت خواست فلسطینی‌ها در استقلال ملی می‌داند، درحالی که اسرائیل تمایلی به پیشبرد عملی آن ندارد.

روابط سوریه هم از زمان جنگ داخلی در این کشور، با چند کشور عربی به تیرگی گرایید، زیرا آن‌ها از شبه‌نظامیان مخالف اسد حمایت می‌کردند. اما این روابط نیز به‌تدریج رو به بهبودی گذاشته است. امارات‌متحده عربی تا اندازه‌ای برای مقابله با نفوذ تهران، متحد دمشق، رهبری این حرکت را عهده‌دار شده است. درپی زمین‌لرزه ماه فوریه در سوریه، کمک‌های جهان عرب به این کشور سرازیر شد. از سوی دیگر، سوریه و عربستان سعودی برای بازگشایی سفارتخانه‌ها به توافق رسیده‌اند. گفته می‌شود ریاض قصد دارد رئيس‌جمهوری سوریه را به نشست کشورهای جهان عرب در ماه مه دعوت کند. آنکارا نیز که مدت‌ها از شبه‌نظامیان مخالف اسد حمایت می‌کرد، با تشویق روسیه درحال برقراری تماس‌هایی با دمشق است. در مقابل، بشار اسد هرگونه ملاقات با رجب‌طیب اردوغان را به خروج ارتش ترکیه از شمال سوریه منوط کرده است.