آثار تاریخی اصفهان از مسجد شاه‌ در قلب میدان نقش‌جهان گرفته تا پل خواجو روی زاینده‌رود در پی فرونشست زمین، در معرض نابودی و تخریب قرار گرفته‌اند.

تصاویری که از شکاف‌ها و ترک‌های ناشی از فرونشست زمین در پل‌های زاینده‌رود، مساجد، حمام‌ها و دیگر بناهای تاریخی منتشر می‌شود، از وضعیت بحرانی در اصفهان حکایت دارد. با این‌ حال، مقام‌های دولتی ضمن انکار تخریب آثار تاریخی در اثر فرونشست زمین، طرحی را وعده می‌دهند که مانع پیشروی فرونشست در اصفهان می‌شود؛ طرحی بی‌سرانجام که از خرداد گذشته که ابراهیم رئیسی به اصفهان رفت، تاکنون همچنان در انتظار تخصیص بودجه است.

هشدار قرمز فرونشست زمین در اصفهان

گزارش‌ سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد ۳۳ استان ایران با پدیده فرونشست مواجه‌اند و استان‌های تهران، اصفهان و فارس بیشترین آمار فرونشست زمین را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، اصفهان وضعیت خطرناک‌تری دارد زیرا طبق اعلام سازمان زمین‌شناسی، فرونشست به سمت نقاط مرکزی شهر نیز نفوذ کرده است و آثار تاریخی را هم تهدید می‌کند.

۲۷ دشت آبی اصفهان از نظر فرونشست زمین در شرایط بحرانی قرار دارند که از آن‌ جمله می‌توان دشت‌های مهیار، گلپایگان، نجف‌آباد، کاشان، اردستان و اصفهان‌ــ‌‌برخوار را برشمرد. البته آن‌طور که کارشناسان می‌گویند، وضعیت دشت اصفهان‌ــ‌برخوار بحرانی‌تر است. شهر‌های اصفهان، شاهین‌شهر، خمینی‌شهر، دولت‌آباد و حبیب‌آباد روی این دشت آبی قرار دارند و صنایع مهمی مانند فرودگاه اصفهان، پالایشگاه، نیروگاه‌ها و پتروشیمی هم بر این دشت ساخته شده‌اند. شش درصد بافت فرسوده استان اصفهان نیز روی همین دشت واقع است.

مطالعات زمین‌شناسی متوسط نرخ فرونشست زمین در این دشت را حدود ۱۹ سانتی‌متر در سال نشان می‌دهند. سالانه بین ۳۰ سانتی‌متر تا یک متر هم افت تجمعی آبخوان‌ها در این دشت گزارش شده است.  

این گزارش‌ها اثبات می‌کند که خطر فرونشست زمین زندگی میلیون‌ها شهروند استان اصفهان را تهدید می‌کند و اینک پس از نفوذ این پدیده به سازه‌های مسکونی و تاسیسات و زیرساخت‌های اساسی، ابنیه و آثار باستانی و تاریخی اصفهان نیز در معرض نابودی‌اند.

روزنامه هم‌میهن روز چهارشنبه ۱۷ خرداد در گزارشی، از ایجاد شکاف‌ها و ترک‌هایی در بناهای تاریخی اصفهان از جمله مسجد جامع عباسی، مسجد حکیم، مسجد عتیق، بقعه شهشهان، حمام وزیر، مسجد و حمام علی قلی‌آقا، مسجد سید، سی‌وسه‌پل و پل خواجو در پی فرونشست زمین خبر داد.

فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. یافته‌های پژوهشی با عنوان «تاثیر رژیم رودخانه زاینده‌رود بر فرونشست زمین در محدوده بنا‌های تاریخی شهر اصفهان» در دانشگاه صنعتی شاهرود آشکار می‌کند که در پی خشک شدن رودخانه زاینده‌رود طی سال‌های اخیر، برداشت از آب‌های زیرزمینی بیشتر شده و تنها در مدت هشت ماه، سطح آب‌های زیرزمینی ۲۰ متر پایین آمده است.

بر اساس نتایج این پژوهش، اگر پنج سال متمادی آب در رودخانه نباشد، سطح ایستابی بیش از سه متر دیگر افت خواهد کرد. همچنین در صورتی‌ که رودخانه تنها یک ماه در سال آب داشته باشد، بازهم سطح ایستابی نسبت به شرایط کنونی افت زیادی خواهد داشت. طبق نقشه پهنه‌بندی از ورودی غربی شهر اصفهان تا نزدیکی پل‌چوبی بیشتر در معرض خطرند.

انگشت اتهام مدیران دولتی به سوی کشاورزان

وضعیت قرمز فرونشست زمین در اصفهان حالا دیگر به مرحله‌ای رسیده است که حتی مدیران دولتی نیز نمی‌توانند آن را انکار کنند و آن‌ را مسئله‌ای جدی می‌دانند. شهرام امیری، مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی اصفهان، در گفت‌وگو با هم‌میهن، به این موضوع اذعان کرد اما بدون اشاره به ناکارآمدی دولت در مدیریت منابع آبی، گفت که تنش آبی در اصفهان در پی خشکسالی‌ رخ داده است. او در پدیده فرونشست زمین هم انگشت اتهام را به سوی کشاورزان گرفت و مدعی شد که آن‌ها برای زمین‌های کشاورزی خود از آب‌های زیرزمینی استفاده کرده‌اند.

مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی اصفهان درباره اینکه این مجموعه برای محافظت از آثار تاریخی در پی فرونشست زمین چه اقدامی انجام داده است، گفت برای کاهش مخاطرات فرونشست بر پل‌های تاریخی قرار است طرح جامع فرونشست به سرانجام برسد. به گفته امیری، مسئولان استانداری، وزارت کشور، میراث فرهنگی و شهرسازی در حال براورد هزینه این طرح‌اند.

ابراهیم رئیسی اواخر خرداد ۱۴۰۱ در جریان سفر به استان اصفهان، دستور تشکیل یک کارگروه ویژه برای حل بحران فرونشست زمین را صادر کرد اما از گفته‌های مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی اصفهان چنین برمی‌آید که این دستور رئیس دولت سیزدهم مانند دیگر دستورهایش، حتی در میان دولتی‌ها نیز خریداری نداشته و این طرح هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.

مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در عین‌ حال گسترش پدیده فرونشست زمین به مرکز شهر را هم انکار کرد. هرچند گفت که پل خواجو به دلیل پایه‌های خشتی‌اش نسبت به دیگر بناهای تاریخی، با خطر بیشتری مواجه است.

پیش از او، علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، هم در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر تخریب آثار تاریخی اصفهان در پی فرونشست زمین را انکار کرده و گفته بود ترک‌های ایجادشده روی بناهایی مانند مسجدسید و مسجد جامع با توجه به قدمت تاریخی و بافت خشتی و آجری آن‌ها طبیعی‌ است.

خطر بیخ گوش مردم و آثار تاریخی اصفهان

 به‌رغم اینکه دولتی‌ها ناکارآمدی خود در توسعه طرح‌های آبخیزداری و محافظت از آثار تاریخی را کتمان می‌کنند، بررسی‌های کارشناسان حاکی از آن است که پدیده فرونشست زمین در نبود طرح‌های جامع آبخیزداری گسترش پیدا کرده و اکنون خطر تخریب آثار تاریخی را تهدید می‌کند.

بهرام نادی، دکترای عمران و ژئوتکنیک، در مصاحبه با خبرگزاری مهر به ادعاهای دولتی‌ها چنین پاسخ داد: «قدیمی‌ترین پل زاینده‌رود پل شهرستان است. اگر قرار بود قدمت بنا سبب ترک شود، پس الان باید پل شهرستان [متعلق به دوره ساسانیان در قبل از اسلام] فروریخته باشد اما سی‌وسه‌پل که مربوط به دوره صفویه است و حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد، ترک‌خورده؛ زیرا روی بستر آبرفتی و خاک شنی و رس قرار گرفته و سطح آبرفت بستر زمین در این منطقه حدود ۵۰ متر است.»

نادی باز و بسته شدن آب رودخانه زاینده‌رود را عامل تشدید پدیده فرونشست زمین دانست و افزود: «در هر دوره باز و بسته شدن آب رودخانه حدود ۲۰ متر اختلاف ارتفاع آب زیرزمینی در این نقطه اتفاق می‌افتد که عدد کمی نیست. زمانی‌که ۲۰ متر ارتفاع آب پایین می‌رود و دوباره ۲۰ متر آبگیری می‌کند، عین این است که یک ساختمان ۲۰ طبقه را روی خاک می‌سازند و دوباره ساختمان را خراب می‌کنند؛ مگر می‌توان با این همه اختلاف تنش گفت ترک‌ها مربوط به قدمت بنا است؟ این یک حرف غیرتخصصی است.»

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، نیز خطر تخریب آثار تاریخی در پی فرونشست زمین را تایید کرد و گفت: «میدان نقش‌جهان و دیگر آثار تاریخی و معماری ارزشمند اصفهان در مناطق فرونشستی با نرخ فرونشست بالا قرار گرفته‌اند که نتیجه این امر ترک‌خوردگی و آسیب‌دیدگی این بنا‌های ارزشمند و قدیمی است؛ بنا‌هایی که دیگر امکان نوسازی آن‌ها وجود ندارد.»

به گفته این کارشناس، خطر تخریب بیش از ۴۰۰ بنای تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند؛ زیرا این بافت‌ها سازه‌های اسکلت‌داری نیستند و به همین دلیل هم بر اثر نشست‌های نامتقارن به‌شدت آسیب می‌بینند. آن‌طور که او می‌گوید: «از سال ۱۳۹۸ تاکنون در مطالعات فرونشستی اصفهان به‌طورجدی تلفات و گزارش‌های متعدد اعلام شده است؛ اما اقدام کلیدی به‌منظور کاهش خطرات فرونشست‌های تاریخی و آثار و ابنیه‌های تاریخی صورت نگرفته است.»

بیت‌اللهی در ادامه به تجربه‌های موفق جهانی برای مقابله با فرونشست زمین اشاره کرد و افزود: ژاپن، آمریکا، اندونزی و تایوان با اجرای برنامه‌های جدی و با رویکرد توسعه پایدار در جهت کاهش فشار بر آب‌های زیرزمینی به نتایج درخشانی در رابطه با فرونشست زمین رسیدند. این امر در دنیا اثبات‌شده و خوب است که در اصفهان هم صورت آزمایشی انجام شود.

او هشدار داد در صورت ادامه این وضعیت، فرونشست زمین میراث چندین و چندساله اصفهان را به دست باد خواهد سپرد.

تالاب گاوخونی خشک شد

در حالی‌ که دولتی‌ها انگشت اتهام را به سوی کشاورزان می‌گیرند و آن‌ها را در مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی مقصر می‌دانند، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در پی تامین نشدن حقابه گاوخونی، این تالاب به‌طور کامل خشک شده است. این موضوع را حسن اکبری، معاون سازمان حفاظت محیط‌ زیست، نیز تایید کرد و گفت به‌رغم پیگیری‌های سازمان محیط‌ زیست حقابه تالاب گاوخونی پرداخت نشد.

به گفته این مقام سازمان محیط‌ زیست، آبی که بهمن‌ماه گذشته رها شد، بین شش تا هفت درصد تالاب را مرطوب کرد اما چون جریان آب استمرار نداشت، این رهاسازی عملا بی‌نتیجه بود.

پیش‌تر بهرام نادی به خبرگزاری تسنیم گفته بود که تامین نشدن حقابه تالاب گاوخونی و انتقال سالانه ۸۰ تا ۹۰ میلیون مترمکعب آب زاینده‌رود به خارج دشت به افت سطح آب‌های زیرزمینی منجر شد و در نتیجه مشکلات عدیده‌ای از جمله تخریب محیط‌ زیست، آسیب به کشاورزی، تولید، تامین آب آشامیدنی، فرونشست گسترده و تهدید تداوم زندگی در دشت به وجود آمد.

مدیریت کلنگی مسئولان دولتی

طی روزهای اخیر، ویدیویی هولناک از فرونشست زمین در اتوبان آقابابایی اصفهان منتشر شد که نشان می‌داد حفره‌ای به سطح یک مترمربع در قسمت جنوب به شمال این بزرگراه ایجاد شده است.

پیش‌تر رضا اسلامی، مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، ضمن هشدار درباره خطر فرونشست زمین در اصفهان گفته بود ۱۰۳ مدرسه را به این دلیل که دانش‌آموزان نمی‌توانند وارد آن‌ها شوند، تعطیل کرده‌ایم. به گفته اسلامی برخی مردم که برای بازسازی خانه‌های خود در پی تخریب به دلیل فرونشست پول نداشتند، با چسب، سقف خانه‌های خود را چسبانده‌اند. او از خانه‌ای در شهرک کاوه اصفهان سخن گفت که پس از دومرتبه بازسازی، برای بار سوم تخریب شده است.

خبرگزاری تسنیم نیز دی‌ماه گذشته از قول ساکنان مناطق تحت‌تاثیر پدیده فرونشست در اصفهان نوشت که هنگام سکوت شب، صدای خُرد شدن برخی چیزها در ساختمان را می‌شنوند و این صدا نه‌تنها در خانه‌های چند سال ساخت بلکه در خانه‌های نوساز نیز به گوش می‌رسد. این در حالی‌ است که مردم برای ترمیم ترک خانه‌ها و سکونت در محله یا خانه‌ای دیگر توان مالی کافی ندارند.

کنشگران محیط‌ زیست می‌گویند مسئولان دولتی دستور داده‌اند، ترک‌ها و حفره‌های ایجادشده در پی فرونشست زمین با خاک پوشانده و پر شوند. محمد درویش، استاد دانشگاه و کنشگر محیط‌ زیست، این اقدام را «مدیریت کلنگی» مسئولان دولتی  خوانده و گفته بود: «پر کردن شکاف‌ها با لودر و کامیون در مناطقی مثل فرودگاه اصفهان، خانه‌اصفهان و هر منطقه دیگر در معرض فرونشست مثل شیرین‌ کردن آب دریا با شکرپاش خانگی است.»