یزد یکی از شهرهای مرکزی ایران است که به‌دلیل معماری چشم‌نوازش مورد تحسین و تمجید معماران جهان قرار گرفته است. این نقطه از ایران، که به شهر بادگیرها معروف است، همه ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.

این بادگیرهای بلند و دودکش‌مانند، که از خانه‌های خشتی چند صد ساله سر برآورده‌اند، در این گرمای داغ تابستان، خنکای نسیم مطبوعی را به ارمغان می‌آورند. خبرگزاری فرانسه در گزارشی به هوشمندی معماری ایرانی برای مقابله با گرما اشاره کرده است. 

بادگیرهای یزد فقط یکی از شگفتی‌های مهندسی‌اند که ساکنان این شهر باستانی در مرکز ایران - جایی که دمای هوا در تابستان به بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد - خلق کرده‌اند.

برخلاف دستگاه‌‌های خنک‌کننده رایج، این بادگیرها هزینه مصرف انرژی ندارند و آلاینده‌هایی مانند کربن نیز تولید نمی‌کنند. 

عبدالمجید شاکری، معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد، گفت: «این بناها قرن‌‌ها پیش، قبل از پیدایش برق، امکان خنک‌سازی خانه‌ها را فراهم می‌کردند.» 

کهن‌ترین این بناها ۷۰۰ بادگیر یزد است که به قرن ۱۴میلادی باز می گردد، اما برخی بر این نظرند که ویژگی معماری این بنا حاکی از عمر ۲۵۰۰ ساله آن است، یعنی به زمانی بازمی‌گردد که امپراتوری ایران بر بسیاری از مناطق خاورمیانه گسترده بود. 

شاکری در وصف این شهر کویری، که روزگاری محل توقف کاروان‌ها در جاده ابریشم بود، می‌گوید: «بادگیرها نقش اساسی در آبادانی شهر داشتند. به لطف این بناها، مردم در آسودگی‌ خاطر زندگی می‌کردند.»

یونسکو در سال ۲۰۱۷ یزد را در فهرست میراث جهانی قرار داد و این شهر را «شاهدی زنده در بهره هوشمندانه از منابع محدود بیابان برای بقا» توصیف کرد.

ویژگی‌ مهم این بناها سادگی آن‌ها است

معماری متناسب با محیط زیست، که گرمای محیط را کاهش دهد، همیشه مورد توجه معماران جهان بوده است. 

رولاند دهقان کامراجی، معمار ساکن پاریس که درباره بادگیرهای ایران تحقیق کرده است، می‌گوید: «بادگیرها به‌خوبی نشان می‌دهند که سادگی، ویژگی اساسی پایداری است. این برخلاف تصویراشتباه رایج است که راه‌حل‌های پایدار باید پیچیده یا دارای فناوری خیلی پیشرفته باشند.»

به گفته او، در یک منطقه شهری پایدار به نام «مصدر» در امارات متحده عربی، ساختمان‌ها مانند بادگیرها طراحی شده‌اند تا با تهویه طبیعی خنک شوند. 

با وجود این، سنت‌های منحصربه‌فرد معماری یزد در زادگاه خود تا حد زیادی مورد بی‌مهری قرار گرفته است.

مجید علومی، رئیس باغ دولت‌آباد، که بادگیری ۳۳ متری در آن قرار دارد، گفت: «متاسفانه میراث آباء و اجدادی ما به‌ویژه پس از پیدایش کولرها فراموش شده است.»

«شهر قدیمی یزد هزارتویی از خیابان‌های باریک و کوچه‌های مسقف است. بناهای چند صد ساله آن از خشت و آجر گلی ساخته شده است که همگی در برابر گرمای شدید عایق هستند. اما خانه‌های قدیمی در تضاد شدید با ساختمان‌های سیمانی مدرن و جاده‌های چند بانده قرار دارند. ساخت‌وساز با پایه سیمانی با اقلیم یزد همخوانی ندارد.»

از ویژگی‌های معماری پایدار یزد، سیستم آبراهه‌های زیرزمینی این شهر به نام قنات است که آب را از چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی یا کوه‌ها به مقصد مورد نظر منتقل می‌کند. 

زهره منتظر، کارشناس سیستم آب، می گوید: «این قنات‌های زیرزمینی کاربرد زیادی دارند. آن‌ها منبع تامین آب‌ هستند و خنک کردن خانه‌ها و نگهداری مواد غذایی در دمای ایده‌آل را ممکن می سازند.»

با توجه به تخمین‌‌ها،‌ ایران در حال حاضر حدود ۳۳ هزار قنات عملیاتی دارد که نسبت به ۵۰هزار قنات که در میانه قرن بیستم در دست استفاده بود، کاهش چشمگیری داشته است. 

بنابر اعلام یونسکو، کاهش قنات‌ها تا حدی به‌دلیل خشک شدن منابع آب زیرزمینی بر اثر مصرف بیش از حد است.

منتظر معتقد است: «روزی که سوخت‌های فسیلی تمام شود، باید به این روش‌ها برگردیم.»