در ژوییه ۲۰۲۳، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، با سه هدف عمده از سه کشور آفریقایی کنیا و اوگاندا و زیمبابوه دیدار کرد. نخست، برای دور زدن تحریم‌های آمریکا، به‌ویژه اینکه مذاکرات هسته‌ای با واشنگتن به بن‌بست رسیده است. دوم، رئیسی می‌خواست ضمن گسترش نفوذ ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران در قاره آفریقا، برای مواضع ایران در سازمان‌های بین‌المللی حمایت سیاسی کسب کند و در آخر اینکه هدف این سفرها نشان دادن این موضوع بود که جناح محافظه‌کار در درون حکومت ایران خواهان ایجاد مناسبات با کشورهای غیرمتعهد است.
در واقع، این نخستین دیدار یک رئیس‌جمهوری ایران از قاره آفریقا پس از دیدار محمود احمدی‌نژاد در یازده سال پیش است. در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی (۲۰۱۳-۲۰۲۱)، که رئیس‌جمهوری معتدل محسوب می‌شد، قاره آفریقا از اهمیت کمتری نزد تصمیم‌گیرندگان ایران در حوزه سیاست خارجی برخوردار بود.
حضور ایران در آفریقا موضوعی ایدئولوژیک، اقتصادی، و امنیتی به‌شمار می‌رود. در واقع، در نگاه سران سیاسی-انقلابی ایران، پس از سال ۱۹۷۹، مناسبات با کشورهای نیمکره جنوبی جهان را نباید فقط در چارچوب ویژگی ایدئولوژیک ضدامپریالیستی خمینی‌گرایی، بلکه در چارچوب صدور الگوی سیاسی-دینی ایران دانست. این بلندپروازی نه‌فقط مستلزم مداخله در امور داخلی کشورهای آفریقایی برای فعالیت‌های تبلیغی است، بلکه شامل ایجاد شبکه‌هایی متشکل از بازیگران غیرحکومتی از قبیل فعالان دینی، انجمن‌های فرهنگی، شرکت‌های صوری، و شبکه‌های مواد مخدر نیز می‌شود.
مقصود اصلی ایران از این تمایل به تاکید بر قدرتش در آفریقا، هدف قرار دادن «دشمنان» جمهوری اسلامی از جمله رقیبان منطقه‌ای و دشمنان جهانی و به‌ویژه آمریکا است. موضوع جدیدی که در دیدار اخیر رئیسی از قاره آفریقا در ژوییه ۲۰۲۳ به چشم می‌خورد جست‌وجو برای یافتن بازارهای جدید برای صادرات تجهیزات نظامی ایران مانند پهپاد و سامانه‌های تسلیحاتی غیرپیشرفته بود.
موضع رسمی دیپلماتیک مقام‌های حکومت ایران متضمن هدف‌های بسیار بلندپروازنه در عرصه همکاری متقابل بین ایران و آفریقا است. با این همه، اجرای پروژه‌های همکاری اقتصادی بلندپروازنه با مشکلاتی مواجه است و اغلب در پیوند با فعالیت‌های ایدئولوژیک و امنیتی ایران در قاره آفریقا تنش‌هایی به وجود می‌آید. برای مثال، تجارت دو جانبه ایران و زیمبابوه به کمتر از ۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ رسید و در سفر اخیر رئیسی، ۱۲ تفاهم‌نامه به امضا رسید، بی‌آنکه به جزئیات سرمایه‌گذاری‌های آینده ایران در آن کشور اشاره شود.
امرسون منانگاگوا، رئیس‌جمهوری زیمبابوه ، پس از فرود هواپیمای رئیس‌جمهوری ایران در فرودگاه بین‌المللی رابرت موگابه در شهر هراره، از ابراهیم رئیسی استقبال کرد و او را «برادرم» خطاب کرد. به‌رغم این استقبال ظاهرا گرم، با توجه به اینکه این دو کشور مکمل اقتصادی یکدیگر نیستند، در ایران منطق اقتصادی این سفر مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت.
در مجموع، وزارت امور خارجه ایران گفته است که انتظار دارد تجارت با کشورهای آفریقایی به بیش از ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یابد، که بیش از رقم برآوردشده بین ۵۰۰ میلیون تا یک میلیارد دلار در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ است. هدف رسمی ایران برای افزایش تجارت با قاره آفریقا به ۵ میلیارد دلار، درمقایسه با تجارت ۵۰ میلیارد دلاری امارات متحده عربی و ۳۵ میلیارد دلاری ترکیه با آفریقا- که تجارت جهانی‌اش به ۶۰۰ میلیارد دلار می‌رسد- بسیار ناچیز و اندک است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
سرمایه‌گذاری‌های مالی عربستان سعودی در قاره آفریقا همسو با هدف آن کشور در تبدیل شدن به کانون سرمایه‌گذاری جهانی است که در برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان تدوین شده است. ردپای مالی رو به رشد پادشاهی عربستان سعودی در قاره آفریقا، به‌ویژه در غرب آن قاره، در ۱۵ نوامبر ۲۰۲۲ روشن شد، آنگاه که مامادی دومبویا، رئیس‌جمهوری گینه، با سلطان عبدالرحمان المرشاد، مدیر عامل صندوق توسعه سعودی، ملاقات کرد. آن ملاقات و مذاکره سازنده به تنظیم تفاهم‌نامه‌ای منجر شد که در آن صندوق توسعه عربستان سعودی با تامین ۸ میلیون دلار برای اجرای یک پروژه آبی در گینه و همچنین احداث ۱۴۰ چاه موافقت کرد.
در ۱۷ اکتبر ۲۰۲۲، پادشاهی عربستان سعودی چند توافق‌نامه عمده با آفریقای جنوبی برای توسعه صنایع نوظهور هیدروژن در آن کشور و همچنین دیگر منابع تجدیدپذیر امضا کرد. در مجموع، این توافق‌نامه‌ها به حدود ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در آن کشور منجر شد. فقط یک هفته پیش از امضای آن توافق‌نامه‌ها در ماه اکتبر، صندوق توسعه سعودی همچنین توافق کرد ۵ میلیون دلار برای نصب چراغ‌های خیابانی خورشیدی در جمهوری آفریقای مرکزی تامین کند.
آنچه سرمایه‌گذاری‌های کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و دیگران نشان می‌دهد این است که به‌رغم آشتی عربستان سعودی با ایران، همچنان جا برای رقابت در عرصه‌های دیگر وجود دارد، به‌ویژه در قاره آفریقا که سرشار از منابع طبیعی است و قرن‌ها عرصه‌ای راهبردی برای رقابت میان قدرت‌های جهانی بوده است. نمونه امروزی این امر را در سناریوی جاری در نیجر می‌بینیم که منافع اقتصادی تثبیت‌شده فرانسه و وابستگی‌اش به این کشور آفریقایی، به‌ویژه در واردات اورانیوم، را آشکار کرده است.
امروزه، تفاوت اصلی با گذشته در این است که قدرت‌های جهانی در آفریقا با رقابت قدرت‌های نوظهوری مانند کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و به‌ویژه عربستان سعودی روبه‌رویند که سرمایه‌گذاری‌های مالی عظیمی کرده‌اند.
نامحتمل بودن دستیابی به توافقی سریع بر سر موضوع هسته‌ای ایران در سال ۲۰۲۳ به‌علت جنگ در اوکراین و همچنین دشواری‌های پیش روی دولت بایدن در خصوص احیای برجام، از گسترش واقعی همکاری اقتصادی ایران با کشورهای آفریقایی ممانعت خواهد کرد. از سوی دیگر، تنش امنیتی بین ایران و آمریکا ممکن است منجر به آن شود که ایران با استفاده از شبکه‌های زیر نفوذش در آفریقا، حضور آمریکا در آن قاره را به چالش بکشد و تاسیسات دیپلماتیک آمریکا در آن قاره را هدف قرار دهد.
علاوه بر این، پشتیبانی نظامی ایران از نیروهای مسلح روسیه (به‌ویژه با دادن پهپاد و مهمات توپخانه به آن کشور) و همچنین خودداری ایران از محکوم کردن دیپلماتیک جنگ روسیه در اوکراین، منجر به آن شده است که جمهوری اسلامی ایران در عرصه بین‌المللی به‌سرعت به حاشیه رانده شود.
سرانجام اینکه تضعیف نفوذ اقتصادی بین‌المللی روسیه، که پیامد تمایل آن کشور به رویارویی با آمریکا است، بی‌شک می‌تواند به ظهور نظم بین‌المللی پساغربی کمک کند و مسکو را وادار کند جایگزین‌هایی برای وابستگی‌اش به نظام مالی آمریکا پیدا کند. با این همه، این امید رهبران جمهوری اسلامی ایران و برخی از رهبران کشورهای آفریقایی این خطر را دارد که با محدودیت‌های اقتصادی مواجه شوند، که مانعی بر سر راه هدف‌های ایدئولوژیک آن‌ها خواهد بود.
حفظ توازن نسبی بین روسیه و غرب در جنگ اوکراین با در پیش گرفتن شکل جدیدی از بی‌طرفی یا عدم‌تعهد با این خطر روبه‌رو است که ممکن است شرط لازم و کافی برای مناسبات دوستانه بین ایران و آفریقا- که در چند سال آینده زیر سایه روسیه رخ خواهد داد- نباشد. برعکس، نزدیک شدن به ایران، که دهه‌هاست به‌علت تحریم‌های اقتصادی ضعیف شده است، احتمالا مانعی بر سر راه توسعه اقتصادی آن دسته از کشورهای آفریقایی خواهد بود که به‌جای غرب، نفوذ ایران را برمی‌گزینند.
