در غیاب هنر دست فرش بافان ایرانی، مدت‌ها است که فرش ترکمن فقط با نام کشور ترکمنستان در بازار عرضه می‌شود. مشکلات فراوانی، از  کمبود و نبود مواد اولیه باکیفیت گرفته تا بی‌انگیزگی بافندگان ماهر و تحریم‌هایی که به بی‌مشتری ماندن فرش ترکمن منجر شده است، راه درآمدزایی هزاران خانواده را در حاشیه دریای خزر مسدود کرده و همراه با آن، اندک‌اندک یکی از هنرهای قدیمی و اصیل ایرانی در این منطقه ناپدید می‌شود.

نقوش فرش ترکمن

در فرش ترکمن، اساطیر این قوم نیز نقش بسته است و ترکمن‌ها می‌گویند فرمان‌های «اغوزخان» (جد افسانه‌ای ترکمن‌ها) برای پسرانش، در نقوش فرش ترکمنی تعبیه شده است.

هر یک از قوم‌های ترکمن (یموت، گوگلان، ارساری، تکه، چوودیر، ساریق و...) نقوش مخصوص به‌خود را دارند و از این رو با نگاه به هر فرش، به‌سادگی می‌توان متوجه شد که مربوط به کدامیک از قوم‌‌های ترکمن است و بافندگان آن در کدام ناحیه جغرافیایی زندگی می‌کنند.

فرش‌های ترکمنی همراه با نقوش کاملا هندسی و حاوی تصاویر تلطیف‌شده متعددی از حیواناتی چون قوچ، شتر، اسب، پرنده وغیره است که هر‌یک تمثیلی ویژه به‌شمار می‌رود. مثلا شاخ قوچ نماد بهره‌وری، قهرمانی، قدرت و مردانگی در فرش است و نشان می‌دهد که بافنده در زمان بافت فرش، خوشحال بوده است.

نقوش عقرب در کناره قالی‌ها نیز به مثابه نماد و طلسم برای دفع بلا دیده می‌شود. نقش‌های دیگری همچون خشخاش، برکه‌های روی زمین و ماه و ستاره‌های آسمان نیز در نقوش فرش ترکمنی گنجانده شده است که هر یک به مثابه عنصری از طبیعت، معنای خاص خود را دارند.

ثبت فرش ترکمن در رکوردهای گینس

بزرگ‌ترین فرش‌های دنیا، تاکنون در ترکمنستان بافته شده‌اند. در ۲۰۰۳، بزرگترین فرش ترکمن با وزن یک تن و ۲۰۰ کیلوگرم و با مساحت ۳۰۰ مترمربع، در فهرست رکوردهای گینس ثبت شد.

بافت این فرش در ۲۰۰۱ به دست ۴۰ قالیباف انجام شده و هشت ‌ماه به‌طول انجامیده است.

مدیر موزه فرش عشق‌آباد در آن زمان گفته بود که این فرش به افتخار صفرمراد نیازف، رئیس جمهوری وقت ترکمستان، بافته شده است.

مشکلات بافندگان و فروشندگان فرش ترکمن در ایران

فرش ترکمن، اثر هنری واقعی است. تکمیل هر فرش به زمان و مهارت‌های زیادی نیاز دارد و به همین دلیل، فرش‌های ترکمن بسیار باارزش‌اند.

هر بافنده فرش در طول یک ساعت، میانگین دست‌کم ۳۰۰۰ گره می‌زند و با شانه آهنی بارها به فرش ضربه می‌زند. در یک شیفت کاری، هزاران بار جارو زده می‌شود، در حالیکه وزن شانه با الیاف می‌تواند بیش از یک کیلوگرم باشد، و این کار روزها، هفته‌ها و ماه‌ها تکرار می‌شود. 

عظیم ایزدی، تولیدکننده و فروشنده فرش‌های دستباف ترکمن، درباره وضعیت بازار و مشکلات همکاران و همصنفان خود می‌گوید:‌ «بازار روز‌به‌روز ضعیف می‌شود. دلیل آن نیز این است که قبلا مشکلات صادرات نبود، حالا به‌ندرت صادرات صورت می‌گیرد. پیش‌تر دلال‌ها و تاجران زیادی از شهرهای مختلف ایران برای خرید می‌آمدند، اما به علت کسادی بازار، حالا کمتر برای خرید رجوع می‌کنند. قبلا به صورت هفتگی رجوع می‌کردند برای خرید، اما حالا دوماه یک‌بار سر می‌زنند. به همین دلیل، وضعیت بازار بسیار راکد است.»

ایزدی با اشاره به اینکه بیشتر بافندگان فرش بالای ۴۰ ‌سال سن دارند، افزود: «بافنده‌هایی داریم که حالا به سن بازنشستگی نزدیک شده‌اند و دختران جوان امروزی نیز تمایلی به قالی‌بافی و فرش‌بافی ندارند، چون برایشان صرفه اقتصادی ندارد. مسئله بعدی هم این است که متاسفانه جوانان امروزی که  ازدواج می‌کنند، تمایل زیادی به خرید فرش دستباف نشان نمی‌دهند و بیشتر به فرش ماشینی گرایش دارند. نمی‌دانم، شاید هم گرایش آن‌ها بر اثر تبلیغات بازار باشد که می‌گویند نگهداری فرش دستباف مشکل است. چون نسل‌ جدید حوصله نگهداری فرش دستباف را ندارد و از نظر آنان نگهداری فرش پرزحمت است.»

او معتقد است که اگر دوباره صادرات فرش رونق بگیرد، وضعیت بازار می‌تواند دگرگون شود.

فرش ابریشم دورو در ترکمن‌صحرا

فرش ترکمن در ایران طرفداران خاص خود را دارد. به ‌دلیل گرانبها بودن این فرش، بیشتر خریداران آن افرادی ثروتمندند که به هنرهای دستی نیز علاقه دارند.

روستای دویدوخ در استان خراسان شمالی، روستایی ترکمن‌نشین است که زنان آن با استفاده از ابریشم، فرش دورو می‌بافند.

غنچه‌گل، از بافندگان فرش ابریشم دورو، با اشاره به بالارفتن قیمت ارز و مشکل تهیه ابریشم، می‌گوید: «تا چند سال پیش برای یک فرش ترکمن ابریشمی دورو، خرید نخ ابریشم برای ما حدود هفت میلیون تومان تمام می‌شد. اما حالا قیمت‌ها نجومی شده و بسیاری از بافندگان هم با توجه به اینکه مردم عادی توان خرید فرش ابریشمی ندارند، نمی‌توانند به کار ادامه دهند. وضعیت بازار خراب شده و ما بافندگان نیز  بی‌پول ماندیم و بعضا توانایی خرید ابریشم نداریم. هرچند قیمت‌ها افزایش یافته، اما در مقابل رشد نرخ ارز، قیمت فرش ابریشمی که ما می‌بافیم، رشد چندانی نداشته است. منظورم این است که قیمت نخ ابریشم بالا رفته، ولی قیمت فرش افزایش چندانی نداشته است.»

او می‌افزاید: «بسیاری از فروشنده‌ها نیز اجناس قسطی نمی‌دهند و از هیچ حمایت دولتی هم برخوردار نیستیم. ما فقط اسم قطب فرش دوروی ابریشم ایران را یدک می‌کشیم، ولی عملنا امکانات خاصی برایمان فراهم نمی‌شود تا بتوان از ظرفیت و قابلیت جوانان [در این عرصه] استفاده کرد.»

غنچه‌گل در ادامه می‌گوید: «اخیرا به همت دکتر عبدالجلیل قیادی که چندی پیش بر اثر کرونا درگذشت، یک توتستان چند صدهکتاری در منطقه ایجاد شده است که می‌تواند برگ توت لازم را برای کرم ابریشم تامین کند، اما این کافی نیست و ما به مکان‌های بیشتری برای کاشت توت نیاز داریم.»

زنان؛ الهامبخش نقوش فرش ترکمن 

در دوران‌های گذشته، زنان ترکمن در هنر فرش از طبیعت اطراف خود الهام می‌گرفتند و بر اساس احساسات و افکار خود، می‌کوشیدند مهم‌ترین و حیاتی‌ترین وقایع زندگی خود را از طریق نقوش به نمایش بگذارند.         

پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای میانه، هنر فرش نیز تحت‌تاثیر فلسفه-هنر اسلامی قرار گرفت. از این رو، بر مبنای باورهای اسلامی که نقاشی از جانداران را حرام می‌داند، ترکمن‌هایی نیز که در آن دوران به اسلام گراییدند، به این باور در هنر خود وفادار ماندند. در این راستا، زنان ترکمن نیز به سبک بیان انتزاعی در نقوش قالی روی آوردند.

اما امروزه در راز و جرگلان، نشان چندانی از این محدودیت به چشم نمی‌خورد و زنان با نقش شتر و برخی جانوران و نقوش دیگر طبیعت و تلفیق آن با اشکال هندسی در بافت فرش، شیوه و نگرش هنر اجدادی‌شان را احیا کرده‌اند.