مسجد عتیق اصفهان که از مدت‌ها قبل هویت تاریخی‌اش با عبور قطار شهری، احداث گذر کمر زرین و فرسودگی سیستم آب و فاضلاب پیرامونش در معرض تهدید قرار گرفته بود، حالا با نفوذ رطوبت به یکی از دو گنبد اصلی‌اش با خطر تخریب نیز مواجه است.

مائده کلانتری، پژوهشگر مرمت بناهای تاریخی، نفوذ رطوبت به گنبدخانه تاج‌الملک مسجد عتیق اصفهان را تایید کرد و گفت اگر این «آسیب بحرانی» به حال خود رها شود، مسجد عتیق اصفهان کاملا تخریب خواهد شد.

گنبد تاج‌الملک در ضلع شمالی مسجد عتیق اصفهان واقع است و یکی از دو گنبد این بنای تاریخی است. آجرها، تزیینات هندسی و نقوش به‌کاررفته در این گنبد نشان‌دهنده اوج هنر معماری ایران است و ارزش جهانی دارد.

با این حال، به گفته مائده کلانتری، گنبد تاج‌الملک مسجد عتیق تنها ۴۵ متر با مسیر خط۲ مترو اصفهان فاصله دارد و در حال حاضر نیز به «رطوبت صعودی» مبتلا شده است. رطوبت صعودی درپی نفوذ آب به پی دیوارها به‌ وجود می‌آید و رو به بالا حرکت می‌کند.  

این کارشناس مرمت بناهای تاریخی در گفت‌وگو با خبرگزاری دولتی ایرنا درباره خطر تخریب مسجد عتیق هشدار داد و گفت که اگر گنبد تاج‌الملک بی‌درنگ مرمت نشود و کف‌سازی کوچه مجاور آن برای تعبیه راه خروج رطوبت زیر زمین اصلاح نشود، این سازه تاریخی به‌سرعت تخریب خواهد شد.

کلانتری همچنین در ادامه هشدار داد اگر تا قبل از بهره‌برداری خط۲ مترو آجرها و ملات‌ پوسیده نیز تعویض نشوند این سازه تخریب خواهد شد.

از سخنان این پژوهشگر چنین برداشت می‌شود که رطوبت دیوارهای مسجد عتیق از سال‌ها قبل آغاز شده و درنتیجه بی‌اعتنایی حالا به یک «بیماری مزمن» بدل شده است. در حال حاضر آجرهای این سازه تاریخی فرسوده و ملات بین آن‌ها پوک شده‌اند.

به گفته کلانتری، آجرهای دیوارهای دورتادور مسجد نیز به‌دلیل رطوبت صعودی سست و کج شده‌اند و به‌راحتی با دست بیرون می‌آیند و اگر این روند ادامه پیدا کند این مسجد  دچار ترک‌خوردگی می‌شود و بعد هم فرومی‌ریزد.

گنبدهای مسجد عتیق اصفهان در قرن چهارم به دستور خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر دوران سلجوقی، ساخته شد و یکی از ارزشمندترین سازه‌های آجری تاریخی جهان است.

گنبدهای تاج‌الملک و نظام‌الملک مسجد عتیق اصفهان با سبک معماری رازی بنا شده‌اند و هر دو شاهکاری از هنر معماری ایرانی‌اند و به موزه معماری ایران معروف‌اند. گنبد تاج‌الملک به گنبد خاکی نیز مشهور است.

مسجد عتیق اصفهان در فهرست میراث جهانی یونسکو و فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. به همین دلیل هرگونه ساخت‌وساز در محیط پیرامون این اثر تاریخی باید با ملاحظات میراث فرهنگی انجام شد. با این حال، در یک سال گذشته کنشگران میراث فرهنگی چندین بار درمورد ساخت‌وسازها در حریم این سازه تاریخی هشدار دادند.

خبرگزاری ایلنا نیز روز یکم اسفند از قول عبدالرضا کارگر، مدیر پایگاه میراث جهانی مسجد جامع اصفهان، نوشت که سیستم آب و فاضلاب پیرامون این سازه تاریخی به‌علت ساخت‌وسازها در حریم آن آسیب دیده است.

اوایل بهمن‌ماه امسال نیز در جریان اجرای پروژه همسطح‌سازی گذر کمر زرین اصفهان، تعدادی اشیای تاریخی و بقایای انسانی و حیوانی از دل خاک بیرون آمد که برگ دیگری از تاریخ شهر اصفهان را نشان داد. با اینکه انتظار می‌رفت پس از کشف این آثار و بقایای تاریخی احداث گذر کمر زرین به دلیل مطالعات باستان‌شناسی و تاریخی متوقف شود، اما عملیات ساخت این گذر شتاب گرفت.

احداث گذر کمر زرین، در فاصله ۳۰۰ متری شمال شرق مسجد عتیق اصفهان و روبه‌روی آرامگاه پیر پینه‌دوز، خطر خروج مسجد عتیق از فهرست میراث جهانی را در پی دارد. پیش‌تر اداره کل میراث فرهنگی اصفهان ادعا کرده بود که گودبرداری در حریم مسجد عتیق، که زیرورو شدن لایه‌های باستانی را در پی داشت، بدون هماهنگی با این اداره انجام شده است، اما شهرداری اصفهان به این ادعا واکنش نشان داد و گفت که برای این عملیات مطابق مجوز عمل کرده است.

باستان‌شناسان می‌گویند در نتیجه گودبرداری در حریم مسجد عتیق لایه‌های تاریخی از بین رفته‌اند. آن‌ها می‌گویند هرگونه اقدام عمرانی در این منطقه تاریخی، که اصفهان کهن در آنجا مدفون است، باید با نظارت اصولی میراث فرهنگی و البته مطالعات باستان‌شناسی انجام شود.

علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس، در همین زمینه گفت: «این مکان نقطه و خط قرمز باستان‌شناسی است و همه جای آن آثار نهفته دارد، به همین دلیل هم وقتی زیرگذر میدان امام علی را گودبرداری کردند، با دور زدن کاوش‌های باستان‌شناسی تمام لایه‌های تاریخی که آثار مدفون اصفهان پیش از اسلام و دوره اسلامی بود از بین رفت.»

به گفته این باستان‌شناس، حالا دوباره همان اتفاق به شکل دیگر در همان منطقه رخ داده است و با گودبرداری‌ برای احداث گذر کمر زرین از بین رفتن تمام لایه‌های باستانی را می‌توان دید.

شواهدی که درپی گودبرداری زیرورو شده است، نشان می‌دهد سفال‌های متنوع از زمان اشکانیان تا آل‌بویه و صفویه با عملیات خاک‌برداری پراکنده شده‌اند.

باستان‌شناسان بارها درباره گودبرداری و احداث ایستگاه خط۲ مترو در حریم مسجد عتیق هشدار داده بودند. خط‌۲ مترو اصفهان از خیابان زینبیه در شمال شرقی شهر آغاز می‌شود و پس از حدود ۲۴ کیلومتر به خیابان کهندژ در غرب اصفهان می‌رسد.

قطار شهری اصفهان در مسیرش از زیرگذر امام علی هم عبور می‌کند و در این منطقه ایستگاه هم دارد، یعنی در عمق ۳۰ متری زمین و در فاصله ۳۰ متری تا مسجد عتیق. درواقع مترو اصفهان از حریم درجه‌ یک مسجد تاریخی عتیق عبور می‌کند.

پس از اینکه در عملیات گودبرداری زیرگذر امام علی سفالینه‌ها و بقایای متعدد تاریخی کشف شد، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان ادعا کرد که اشیای یافت‌شده متعلق به دوره متاخر قاجار و پهلوی است و ارزش تاریخی ندارد.

در پاسخ به این ادعا، جعفری زند گفت که کاوش‌های میراث فرهنگی به منطقه دایره‌ای‌شکل وسط میدان محدود بودند و، از آنجا که میدان عتیق و زیرگذر عبدالرزاق بسیار وسیع است، نمی‌توان بی‌درنگ و به‌راحتی به این نتیجه رسید كه آثار موجود بی‌ارزش و محدود به معماری دوره قاجار و پهلوی است.

علاوه بر احتمال وجود اشیای تاریخی و باستانی در حریم مسجد عتیق، مسئله لرزش‌های ناشی از عبور قطار شهری هم بی‌اهمیت نیست و به این بنای تاریخی آسیب وارد می‌کند.

مسجد عتیق، که می‌گویند آتشکده‌ای به‌جامانده از دوران باستان است، در قلب شهر اصفهان قرار دارد، جایی که هسته اولیه شکل‌گیری این کهن‌شهر بود و جویباره نام داشت. قدمت این بنا به‌عنوان مسجد نیز به قرن دوم هجری بازمی‌گردد، هرچند یادگارهایی از دوران مختلف تاریخی از ایلخانیان گرفته تا صفویان و قاجاررا نیز در خود جای داده است.