بعد از ترور قاسم سلیمانی و درست در همان شبی که ایران پایگاه عین‌االاسد آمریکا را موشک‌باران کرد، تلفات جانی «انتقام سخت»، فقط یک فروند هواپیمای بوئینگ 737-800 بود که توسط پدافند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مورد اصابت دو موشک قرار گرفت و تمامی ۱۷۶ سرنشینان آن جان باختند.این حادثه غمبار، احتمالاً تا سال‌ها به یاد مردمان ایران خواهد ماند. اما بعد از آن حادثه بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی هوایی، پروازهای خود از مسیر آسمان ایران را لغو کردند و کشورهای دیگر، همچون افغانستان و عراق را برای عبور انتخاب کردند. در این مقاله قصد داریم با احترام به جان‌باختگان آن حادثه‌ تلخ، براساس داده‌های صرفا اقتصادی، به بررسی موضوع بپردازیم و ببینیم آنچه از جانب مقامات و مسئولان کشور «خطای انسانی» نامیده شده است، واقعا چه میزان هزینه مالی بر جای گذاشته است و خواهد گذاشت.

لغو پروازهای شرکت‌های هواپیمایی جهانی:

از جمله شرکت‌های بین‌المللی هوایی که پروازهای خود از مسیر آسمان ایران را بازبینی کردند، هواپیمایی امارات بود که اعلام کرد پروازهای آن مسیر از تاریخ ۸ ژانویه تا ۸ فوریه لغو شده است. هواپیمایی اطلس گلوبال هم اعلام کرده است که پروازهای این شرکت در مسیرهای آمستردام، لندن و پاریس (از آسمان ایران) تا پایان ماه مارس ۲۰۲۰ لغو شده است و تمام بلیت‌های صادرشده در این مسیرها نیز لغو و استرداد کامل می‌شود. لغو پروازهای لوفت‌هانزا و شرکت‌های تابعه به تهران تا ۲۸ مارس از دیگر مثال‌هایی هست که منجر به تحریم ایران شده‌اند. شرکت تابعه لوفت‌هانزا یعنی هواپیمایی اتریش نیز بیانیه مشابهی در این زمینه منتشر کرد. لوفت‌هانزا و هواپیمایی اتریش از معدود شرکت‌های هواپیمایی اروپایی باقی‌مانده در ایران، پس از اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا علیه ایران، بودند. در بیانیه شرکت لوفت‌هانزا آمده است که این شرکت همچنان وضعیت ایمنی را با مقام‌های ملی و بین‌المللی ارزیابی می‌کند و به‌محض آن که اطلاعات جامعی در این زمینه کسب شود، تصمیم می‌گیرند که آیا می‌توانند پروازهای خود را به ایران از سر بگیرند، و اگر این امر مقدور باشد، اعلام خواهند کرد که از چه تاریخی اجرایی می‌شود.

هرچند در خبرهای چند روز اخیر نشانه‌هایی مبنی بر بازگشت امنیت به آسمان ایران دیده می‌شود، اما تا بازگشت تمامی شرکت‌های هواپیمایی به آسمان ایران، احتمالاً باید تا بهار سال آتی صبر کنیم؛ مگر آن که غربی‌ها به دنبال تکرار ماجرای «لاکربی» برای ایران باشند.

لاکربی چیست؟

لاکربی، پرواز شماره ۱۰۳ خطوط هوایی آمریکا، سومین پرواز در روز برفراز اقیانوس اطلس از فرودگاه هیترو لندن به مقصد فرودگاه بین‌المللی جان اف کندی نیویورک بود که در روز چهارشنبه، ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ انجام شد. هواپیمای ،  با ۲۴۳ مسافر و ۱۶ نفر خدمه بر فراز این مسیر در حال حرکت بود که در اثر انفجار بمب متلاشی شد. در کنار آن،  ۱۱ نفر هم به هنگام سقوط این هواپیما در لاکربی در جنوب اسکاتلند، و ویران شدن چند خانه، جان خود را از دست دادند تا مجموع قربانیان آن حادثه به ۲۷۰ نفر برسد. به همین دلیل، آن حادثه با عنوان سانحه لاکربی نیز شناخته می‌شود. دولت‌های ایالات‌متحده آمریکا و بریتانیا، لیبی را مسئول آن بمب‌گذاری معرفی کردند که منجر به تحریم‌های بین‌المللی علیه آن کشور شد. در سال ۲۰۰۳ لیبی رسماً مسئولیت آن بمب‌گذاری را بر عهده گرفت. عبدالباسط المقراحی تنها فردی است که در پیوند با آن حمله تروریستی محکوم شده است.

آیا «لاکربی» دیگری در انتظار ایران است؟

هرچند بدون بررسی دقیق جعبه سیاه نمی‌توان اظهار نظری قطعی داشت، ولی به نظر می‌رسد که ایالات‌متحده آمریکا به اندازه کافی علاقه‌مند باشد که ماجرای لاکربی این بار برای ایران تکرار شود. اما با توجه به اخباری مبنی بر کاهش سطح هشدارها بر آسمان ایران و احتمال بازگشت برخی از خطوط هوایی به آسمان ایران زمزمه می‌شود، به نظر می‌رسد که خطر «لاکربی شدن» ایران کمی کمرنگ شده است.

بحران در صنعت گردشگری:

پس از سانحه سقوط هواپیمای اوکراین در ۱۸ دی‌ماه، تورهای ورودی از آمریکا و کانادا ۱۰۰ درصد، تورهای استرالیا و حوزه اقیانوسیه ۸۰ درصد، تورهای ورودی از اروپا ۶۰ درصد، و تورهای ورودی آسیا نیز ۶۰ درصد از سفرهای خود به ایران را لغو کرده‌اند. با توجه به نزدیکی فصل بهار و زمان مناسب برای ورود تورهای خارجی به کشور، لغو گسترده تورهای مسافرتی خبر از وقوع یک بحران در صنعت گردشگری کشور در سال آتی می‌دهد. سیادتان، رئیس جامعه هتلداران استان فارس، نیز خبر داد که پس از اتفاقات اخیر، گردشگران حوزه خلیج ‌فارس نیز که برای درمان اقدام به رزرو هتل در استان و شهر شیراز کرده بودند، از ورود به ایران و استان فارس صرف‌نظر کردند. این خبر نشان می‌دهد که حتی ورود گردشگران عربی نیز به کشور کاهش محسوسی داشته است و ممکن است منجر به ضرر و زیان سنگین در حوزه صنعت گردشگری کشور شود.

اقتصاد ایران چقدر ضرر می‌کند؟

در این قسمت، با برآورد میزان خسارت ایران در هر بخش، می‌خواهیم نشان دهیم که این «خطای انسانی» حدوداً چه میزان به کشور خسارت وارد کرده است.

۱- زیان ناشی از پرداخت غرامت:

در مورد خسارت ناشی از شلیک پدافند جمهوری اسلامی به هواپیما، گمانه‌زنی‌های متفاوتی وجود دارد، اما طبق توضیحات غلامعلی جهانگیری، معاون بیمه مرکزی، برای پرداخت خسارت به بازماندگان مسافران، خدمه و و نیز خسارات مربوز به بار، ایران متحمل پرداخت مبلغی در حدود ۲۴ میلیون دلار خواهد شد، و ۷۰ میلیون دلار نیز باید بابت خسارت هواپیما به شرکت هواپیمایی مربوطه پرداخت شود. در نهایت، رقم احتمالی غرامتی که ایران باید بپردازد، چیزی مابین ۱۰۰ تا نهایت ۱۵۰ میلیون دلار خواهد بود.

شاید بررسی جعبه سیاه با ارائه اطلاعات جدید، روال تازه‌ای را سمت و سو ببخشد، اما این محاسبه تاکنون بیشترین انطباق را  بر شواهد و قرائن قانونی‌ در ایران دارد.

۲- زیان ناشی از عدم ورود گردشگر:

در زمینه ورود گردشگر به کشور گمانه‌زنی‌ها کمی متفاوت است. علی‌اصغر مونسان میانگین درآمد ناشی از ورود هر گردشگر را حدود ۱۵۰۰ دلار برآورد کرده است. درصورتی‌که مجموع این اتفاقات منجر به کاهش ورود ۳۰۰ هزار گردشگر به کشور شود، زیانی در حدود ۴۵۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار (حدود ۶ تا ۸ هزار میلیارد تومان) به کشور وارد شده است. با توجه به شرایط سخت ارزی کشور، این زیان می‌تواند مشکلات بیشتری برای ایران ایجاد کند.

۳- زیان ناشی از عدم پرواز بر آسمان ایران:

رئیس شرکت فرودگاه‌های ایران، شمار پروازهای عبوری در آسمان ایران را در آذرماه امسال و پیش از اتفاقات اخیر، 900 پرواز در روز گزارش داده بود. به گفته سیاوش امیرمکری، درآمد ایران از این منبع در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۷۰۰ میلیارد تومان بود که تقریباً معادل ماهانه ۱۵۰ میلیارد تومان است. طبق گفته مسئولان این حوزه، ۶۸ درصد درآمد شرکت فرودگاه‌ها در ایران از محل پروازهای عبوری، و ۱۰ درصد از خدمات هوانوردی است. درصورتی ‌که این اتفاقات منجر به کاهش ۲۰ درصدی پروازهای عبوری بر آسمان ایران در مدت ‌زمان یک سال شود، ایران از درآمدی معادل ۱۷۰ میلیارد تومان (۱۳۰ میلیون دلار) محروم می‌شود. چنین درآمدی، در شرایط تحریم و گرانی ارز، از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است.

۴- زیان ناشی از «برند» یا اعتبار کشور:

در زمینه ضربه‌ای که این خبر به اعتبار ایران زد، نمی‌توان رقم دقیقی گفت، اما قطعاً حادثه سرنگونی هواپیما، تلاش‌های گسترده‌ای که را مردم و بخش خصوصی ایران طی چند سال گذشته انجام دادند تا گردشگری داخلی رونق یابد، تحت‌الشعاع قرار داد. در واقع، حتی بدون امکان ارزیابیرقمی دقیق  برای زیان در این بخش، باید در نظر داشت که ضربه به «برند» یا اعتبار یک کشور، می‌تواند تا سال‌ها کاهش درآمد گردشگری برای آن کشور به یادگار بگذارد.

مجموع زیان چه میزان است؟

با توجه به مجموع نکات گفته‌ شده، اگر روال قانونی و حقوقی و نیز افکار عمومی جهانی، از اطلاعات جعبه سیاه دستخوش تغییر مهمی نشود، در بهترین حالت، شاید رقمی در حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار بابت پرداخت غرامت مستقیم، ۴۵۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار بابت عدم ورود گردشگر، و رقمی در حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار دیگر  نیز زیان ناشی از عدم پرواز بر آسمان ایران به اقتصاد کشور تحمیل خواهد شد. البته تمامی این ارقام گمانه‌زنی است و ممکن است با واقعیت تفاوت معنی‌داری داشته باشد، اما به‌عنوان یک تخمین سرانگشتی می‌توان به آن اعتماد کرد. بر این مبنا، رقمی معادل ۶۵۰ تا ۹۰۰ میلیون دلار، زیانی است که از جانب این «خطای انسانی» به کشور وارد شده است. حال باید دید برای جبران این زیان و بهبود صنعت گردشگری در دورانی که نفتی برای فروش نداریم، چه برنامه‌هایی موجود است و آیا دولت ایران خواهد توانست قدمی در حل این بحران بردارد؟