محوطه تاریخی ربع رشیدی، در استان آذربایجان شرقی، یکی از نخستین دانشگاه‌های بین‌المللی جهان و میراثی بی‌مانند از دوره ایلخانی، در سایه بی‌اعتنایی مدیران میراث فرهنگی و ساخت‌وسازهایی که در حریم و عرصه آن انجام می‌شود، در خطر نابودی است.

پژوهشگران با استناد به مطالعات ژئوفیزیکی، می‌گویند سازه‌ای عظیم به مساحت سه هزار و ۶۰۰ مترمربع در دل خاک این محوطه و در لایه‌های زیرین سازه‌ کنونی مدفون است که ماهیت و کاربری آن به تحقیقات مفصل نیاز دارد. با این حال، نه‌تنها برای بیرون آوردن این محوطه تاریخی از دل خاک اقدام موثری انجام نمی‌شود، بلکه بیم آن می‌رود این شهرک دانشگاهی قدیمی در دل خاک، زیر ساختمان‌های مسکونی، زمین فوتبال و فروشگاه‌ زنجیره‌ای در حال ساخت، برای همیشه مدفون بماند.

تلاش‌ پژوهشگران و کنشگران میراث فرهنگی برای احیای کامل این محوطه تاریخی تاکنون ناکام مانده است.

محوطه تاریخی ربع رشیدی سال ۱۳۵۴ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد، ولی مرور اخبار مربوط به این شهرک دانشگاهی نشان می‌دهد که طی سال‌های پس از انقلاب، همواره مسائلی مانند کمبود بودجه و ناهماهنگی بین دستگاه‌های دولتی و اجرایی، محافظت و مرمت این اثر تاریخی را با چالش مواجه کرده است.

به گزارش خبرگزاری مهر، این شهرک دانشگاهی اکنون به یک محوطه خاکی و مخروبه تبدیل شده است که برای سرپا نگه داشتن آن هم بودجه‌ای وجود ندارد، چه برسد به کاوش‌های باستانی در آن.

همزمان گزارش‌ها حاکی از آن است که یک شرکت فروشگاه زنجیره‌ای مدعی شده سندی در اختیار دارد که نشان می‌دهد بخشی از زمین‌های عرصه ربع رشیدی را می‌تواند به‌عنوان فروشگاه در اختیار داشته باشد و در آنجا ساخت‌وساز کند.

مدیران میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی این ادعا را رد کرده‌ و با انداختن توپ در زمین شهرداری تبریز گفته‌اند که شهرداری باید این محوطه را از فروشگاه زنجیره‌ای بخرد و به میراث فرهنگی واگذار کند.

این انتظار که شهرداری زمین را بخرد و به میراث فرهنگی بدهد، در حالی مطرح می‌شود که شهرداری تبریز خود با ساخت زمین فوتبال به حریم این محوطه تاریخی تعرض کرده و به ساخت‌و‌سازهای دیگر نیز چراغ سبز نشان داده است.

به گفته بهرام آجرلو، باستان‌شناس و رئیس دانشکده حفاظت دانشگاه هنر تبریز، ربع رشیدی اصلی زیر لایه‌های معماری عثمانی است که باید با تکنیک‌های باستان‌شناسی به آن‌ها دسترسی پیدا کرد. آجرلو که سرپرستی سه فصل کاوش بین‌المللی ربع رشیدی با همکاری باستان‌شناسان آلمانی‌ را بر عهده داست، به میراث‌باشی گفت: «مطالعات ژئوفیزیک یک سازه عظیم ۶۰ متر در ۶۰ متر در دل زمین را نشان می‌دهد و باید مشخص شود این سه هزار و ۶۰۰ مترمربع مدفونی زیر خاک چه بوده و چه کاربری داشته است‌.»

به گفته این باستان‌شناس، در متون تاریخی دوره‌های پیش از ایلخانی به ربع رشیدی اشاره‌ای نشده اما از وجود سفال‌های دوره آهن و مفرغ در محوطه شواهدی موجود است و اگر اثری هم باشد، در لایه‌های خیلی تحتانی‌تر قرار دارند.

او بودجه موردنیاز برای کاوش باستان‌شناسی، حفاظت و مرمت این مجموعه را تا ۳۰ میلیارد تومان تخمین زد و در توصیف اهمیت آن گفت کسانی که در حوزه مرمت کاشی کار می‌کنند، فرضیه‌شان این است که مبدا هنر کاشی‌کاری معرق نه‌تنها در ایران بلکه کل جهان اسلام، ربع رشیدی بوده است.

ربع رشیدی در دوره ایلخانی و به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر برجسته غازان‌خان، در حاشیه شهر تبریز ساخته شد. این شهرک دانشگاهی در قرن هشتم هجری (حدود ۷۰۰ سال پیش) مرکز علمی، پزشکی، فرهنگی و هنری جهان اسلام بود.

بر اساس منابع تاریخی و وقف‌نامه خواجه رشیدالدین، این مجموعه شامل مسجد، مدرسه، بیمارستان، کتابخانه، دارالایتام (پرورشگاه)، حمام، مهمانسرا، کارگاه‌های صنعتی، و مدارس عالی بود و مانند بیشتر شهرهای کهن، حصار و بارویی بزرگ داشت.

فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز، املاک فراوانی را در نقاط مختلف ایران، عراق، افغانستان، گرجستان، روم، آذربایجان، ترکیه و سوریه وقف آن کرد. سازمان کتابخانه ملی ایران در خرداد ۱۳۸۶ وقف‌نامه ربع رشیدی را به یونسکو معرفی کرد که به‌ همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ ثبت رسید.

با قتل خواجه رشیدالدین و تخریب‌های ناشی از حملات مغولان، تاتارها و عثمانی‌ها، ربع رشیدی به‌تدریج از رونق افتاد. در سال‌های نخست صفویه، عثمانی‌ها با تخریب بخش‌های عمده این مجموعه، روی بقایای آن قلعه نظامی ساختند. از آن زمان تا امروز، این میراث عظیم زیر سنگینی خاک و فراموشی مدفون مانده است.