پیش‌بینی نتیجه مذاکرات درباره سرنوشت برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی که جمعه ۲۹ نوامبر به احتمال زیاد در ژنو، بین جمهوری اسلامی و تروییکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) برگزار می‌شود، دشوار است؛ به‌ویژه اینکه اروپا چندی پیش با حمایت آمریکا، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را واداشت در محکومیت همکاری نکردن تهران برای رفع ابهام از مسائل چالش‌برانگیز بین جمهوری اسلامی و آژانس، قطعنامه‌ای تصویب کند.

در واقع، جمهوری اسلامی با راه‌اندازی سانترفیوژهای جدید برای تسریع و افزایش غنی‌سازی اورانیوم، واکنشی تند و با ابراز تمایل برای گفت‌وگو با تروییکای اروپایی و حتی صحبت از دستیابی به توافق جدیدی که جایگزین برجام باشد، واکنشی نرم از خود نشان داد تا راه را برای برون‌رفت از تنگنای بحران پرونده هسته‌ای باز کند.

با این حال، مشکل تضاد میان این دو موضع را می‌توان از طریق اولویت دادن به تمایل به مذاکره بر تلاش برای تشدید بحران حل کرد. این موضوع به مجموعه‌ای از عوامل داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی مربوط می‌شود. به‌ویژه اینکه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی که در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ مذاکره‌کننده اصلی با اروپایی‌ها بود، در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با آن‌ها دیدار کرد.

ترامپ، تهدید اول

منابع دیپلماتیک در پاریس با اشاره به افرادی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا، در سمت‌های مرتبط با خاورمیانه منصوب کرده، می‌گویند که وجه مشترک این مقام‌ها حمایت بی‌قیدوشرط از اسرائیل و خصومت شدید با جمهوری اسلامی است.

تهدیدها علیه رژیم ایران دو ماه پیش از بازگشت ترامپ به کاخ سفید آغاز شده و به گفته منابع نزدیک به ترامپ، «قرار است در اولین روز از تصدی ریاست‌جمهوری ترامپ، چندین فرمان اجرایی مرتبط با جمهوری اسلامی اعلام شود»؛ فرمان‌هایی به دلیل نیاز نداشتن به کسب تایید از کنگره، بی‌درنگ به اجرا گذاشته خواهند شد.

با این حال، با توجه به ویژگی‌های شخصیتی ترامپ و تغییرات مکرر مواضع او، نمی‌توان احتمال یک توافق ناگهانی بین او و ایران را در زمینه برنامه هسته‌ای رد کرد؛ اما بدون شک موضوع‌های دیگر به عملکرد جمهوری اسلامی در خاورمیانه و نهادها و سازمان‌هایی که تهران از آن‌ها حمایت می‌کند، بستگی دارد و جمهوری اسلامی ممکن است مجبور شود برای رهایی از چالش‌های هسته‌ای، امتیازهای بزرگی بدهد و با کنار گذاشتن سیاست صدور انقلاب، به سمت عادی‌سازی روابط گام بردارد و خود را با شرایط جدید هماهنگ کند.

اما این احتمال بعید به نظر می‌رسد و بیشتر احتمال دارد که واشینگتن برای وادار کردن جمهوری اسلامی به پذیرش توافقی که احتمال دستیابی به سلاح هسته‌ای را کامل منتفی کند، به سیاست اعمال «فشار حداکثری» بازگردد و جمهوری اسلامی را در عرصه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی به‌شدت تحت فشار قرار دهد.

از این رو، جمهوری اسلامی سعی می‌کند با از سرگیری مذاکره با تروییکای اروپایی و بهره‌جویی از فرصت دو ماهه باقی‌مانده از دوره بایدن، از یک سو به موفقیت هسته‌ای قابل‌توجهی دست یابد و از سوی دیگر، با تلاش برای تغییر دیدگاه تروییکای اروپایی، از همسویی اروپا و آمریکا در قبال برنامه هسته‌ای خود جلوگیری کند.

ماجراجویی نظامی اسرائيل و‌آمریکا

در حال حاضر، جمهوری اسلامی به سمت فضایی ناشناخته در حرکت است. برای اثبات این موضوع کافی است به این نکته اشاره کنیم که ترامپ معتقد بود اسرائیل می‌بایست در حمله ۲۶ اکتبر به ایران‌ــ که در پاسخ به حملات موشکی جمهوری اسلامی به اسرائیل انجام شد‌ــ تاسیسات هسته‌ای ایران را هدف قرار می‌داد.

همچنین نباید فراموش کرد که ترامپ در روزهای نخست سال ۲۰۲۰، دستور حذف قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین سپاه قدس، را صادر کرد و سلیمانی هنگام خروج از فرودگاه بغداد در یک حمله هوایی کشته شد.

اینک جمهوری اسلامی می‌کوشد پیش‌دستی کند؛ زیرا به دو دلیل عمده از حمله نظامی مشترک آمریکا و اسرائیل که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل سال‌ها است رویای آن را در سر می‌پروراند، هراس دارد. اول اینکه در حمله اخیر اسرائیل به ایران چهار سامانه پدافند هوایی اس۳۰۰ ساخت روسیه هدف قرار گرفت و پدافند هوایی ایران را به شدت تضعیف کرد. همین بود که نتانیاهو پس از حمله مزبور گفت اکنون هواپیماه‌های اسرائیلی می‌توانند بدون نگرانی وارد حریم هوایی ایران شوند.

دوم اینکه جمهوری اسلامی به همکاری گروه‌های تحت‌حمایتش در منطقه امید زیادی داشت و فکر می‌کرد که در صورت حمله اسرائيل به ایران و هدف قرار گرفتن تاسیسات هسته‌ای این کشور، می‌تواند جنگی همه‌جانبه از چند جبهه علیه اسرائیل به راه اندازد. اما برخلاف این تصور، اکنون نه حماس در موقعیتی است که بتواند اسرائیل را تهدید کند و نه حزب‌الله که زمانی به‌عنوان قدرتمندترین سازمان غیردولتی در منطقه به شمار می‌رفت، قادر به مقابله با اسرائیل است.

تردیدی نیست که در صورت برقراری آتش‌بس میان حزب‌الله و اسرائیل، این حزب هرگز ماجراجویی دیگری را علیه اسرائيل آغاز نخواهد کرد. در نتیجه، جمهوری اسلامی که خود را در آستانه جنگ تنها یافته، به دنبال آن است تا از طریق گفت‌وگو با اروپا، برای رهایی از این تنگنا راهی پیدا کند.

خطر بازگشت سازوکار ماشه

هرچند قطعنامه اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به فعال شدن سازوکار ماشه که بر اساس آن پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت ارجاع و تحریم‌های سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی اعمال می‌شود، اشاره نکرده است، محافظه‌کاران همچنان تهران را به بازگشت این سازوکار تهدید می‌کنند.

یک منبع دیپلماتیک اروپایی در پاریس گفت: «شکست مذاکرات پیش رو و امتناع تهران از پاسخ به خواسته‌های اخیر شورای حکام به این معنا است که پرونده هسته‌ای ایران در نشست ماه مارس ۲۰۲۵ به شورای امنیت ارجاع خواهد شد و این بار اروپایی‌ها برخلاف سال ۲۰۱۸، از درخواست آمریکا برای بازگشت سازوکار ماشه حمایت خواهند کرد، چرا که واشنگتن از توافق هسته‌ای خارج شده است و دیگر حق درخواست فعال‌سازی این سازوکار را ندارد.

فعال شدن سازوکار ماشه تنها به معنای بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی نیست، بلکه به معنای اعمال مجدد شش مجموعه تحریم‌های اقتصادی و مالی بین‌المللی علیه تهران است که به اقتصاد شکننده ایران آسیب شدیدی وارد می‌کند. این در حالی است که یکی از عمده‌ترین وعده‌های مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، به مردم این کشور بهبود وضعیت معیشتی آن‌ها بود که به دلیل گرانی، تورم، نبود سرمایه‌گذاری خارجی و سقوط بی‌سابقه ارزش ریال ایران در برابر انواع ارزها به‌شدت وخیم شده است.

پیش‌بینی می‌شود ترامپ به محض بازگشت به کاخ سفید، با محدود کردن صادرات نفت ایران به‌عنوان منبع اصلی درآمد ارزی، جمهوری اسلامی را تحت فشارهای شدید قرار دهد. علاوه بر آن، کشورهای اروپایی هم برای دستیابی به اهداف و مهم راهبردی خود، از جمله سرنوشت ناتو و اهمیت نقش ایالات متحده در تضمین امنیت هسته‌ای اروپا، از کارت ایران برای نزدیک شدن به دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا، استفاده خواهند کرد؛ به‌ویژه اینکه روسیه مدام در حال تهدید به استفاده از سلاح اتمی است.

از سوی دیگر، تاکید وزارت خارجه بریتانیا مبنی بر اینکه «در صورت لزوم»، تدابیر تنبیهی اضافی علیه جمهوری اسلامی اعمال خواهد شد، اشاره‌‌ای آشکار به بازگشت فوری سازوکار ماشه محسوب می‌شود.

معادلات خاورمیانه در ۱۳ ماه گذشته دستخوش تغییرات بسیاری شده است و جمهوری اسلامی ایران که اینک دو گزینه تشدید تنش یا گشودن درهای مذاکره را پیش رو دارد، در تلاش است به گزینه دوم متوسل شود که هزینه کمتری برایش دارد.

برگرفته از روزنامه الشرق‌الاوسط