شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه‌ای که روز ۱۷ دی‌ماه برگزار شد طرح توسعه ۵۷ هکتاری شیراز را تصویب کرد.

این تصمیم که با حضور وزیر راه و شهرسازی، تولیت آستان شاه‌چراغ، نمایندگان شهرداری و استانداری فارس و کارشناسان میراث فرهنگی اتخاذ شد، می‌تواند به مناقشه چندین‌ساله درباره بافت تاریخی شیراز و آینده آن پایان دهد، اما نگرانی‌ها و ابهامات بسیاری همچنان پابرجاست.

تصویب این طرح به‌ویژه در بخش‌های پیرامون حرم شاه‌چراغ، که شامل بافت تاریخی شهر است، سال‌ها محل مناقشه میان نهادهای دولتی، آستان شاه‌چراغ، شهرداری و فعالان حوزه میراث فرهنگی بوده است. در سال‌های گذشته نیز تخریب بناهای تاریخی در این محدوده باعث اعتراض گسترده کارشناسان و حامیان میراث فرهنگی شده است.

مطابق مصوبه جدید، یکی از بندهای مهم طرح موسوم به «خط امیری» که قرار بود اتصال بین‌الحرمین را تقویت کند، به دلیل مغایرت با اصول حفاظتی بافت تاریخی حذف شده است. این تصمیم می‌تواند تا حدودی دغدغه حامیان میراث فرهنگی را برطرف کند، چراکه این خط قرار بود از میان بافت تاریخی شیراز عبور کند و به تخریب بناهای ارزشمند منجر شود.

اما همچنان ابهامات مهمی درباره وضعیت مالکیت و مدیریت بافت تاریخی شیراز وجود دارد. مشخص نیست که آیا آستان شاه‌چراغ همچنان مسئولیت کامل این پروژه را برعهده خواهد داشت یا بخش‌هایی از آن به میراث فرهنگی واگذار می‌شود.

تبدیل خانه‌های تاریخی به دارالشفا و زائرسرا

در مصوبه نهایی شورای‌عالی شهرسازی و معماری بر احیا و استفاده از خانه‌های تاریخی تاکید شده است. بر این اساس، مقرر شده است که از این بناها برای کاربری‌هایی نظیر دارالشفا و زائرسرا استفاده شود تا ضمن حفظ ساختارهای تاریخی، کاربری‌های خدماتی و رفاهی نیز برای زائران حرم شاه‌چراغ فراهم شود.

اما همچنان نگرانی‌هایی درباره روند اجرایی این مصوبه وجود دارد. بسیاری از فعالان میراث فرهنگی معتقدند در موارد مشابه، وعده‌های حفظ بناهای تاریخی تنها روی کاغذ باقی مانده و در عمل شاهد تخریب گسترده بوده‌اند.

امیرحسین جمشیدی، مدیرکل دفتر فنی استانداری فارس، در مصاحبه‌ای با رسانه‌ها اعلام کرد که در جلسه شورای عالی شهرسازی، معاونان وزارت میراث فرهنگی نیز حضور داشتند و با مصوبات مطرح‌شده مخالفتی نداشتند. او مدعی شد «قرار است در طراحی شهری برای اتصال حرم شاه‌چراغ به آستان سیدعلاءالدین حسین، وضعیت بناهای موجود در مسیر بررسی شود؛ بناهایی که فاقد ارزش تاریخی هستند، تخریب و با سازه‌های جدید جایگزین خواهند شد و بناهای واجد ارزش نیز بازسازی و حفظ می‌شوند».

این ادعا با واکنش فعالان میراث فرهنگی مواجه شد. آن‌ها معتقدند چنین وعده‌هایی در گذشته نیز مطرح شده است، اما در عمل بناهای ارزشمند تخریب شدند. به‌ویژه در سال‌های اخیر، بارها از تخریب مخفیانه برخی خانه‌های تاریخی گزارش‌هایی منتشر شد که نگرانی‌های بیشتری را ایجاد کرد.

چالش مالکیت و مدیریت بافت تاریخی

یکی از مسائل مهم و حل‌نشده در این طرح، بحث مالکیت و مدیریت بافت تاریخی شیراز است. در سال‌های گذشته، بخش‌های قابل‌توجهی از این بافت به آستان شاه‌چراغ واگذار شده و مدیریت آن از اختیار سازمان میراث‌فرهنگی خارج شده است. همین موضوع باعث شد که روند حفاظت از این منطقه با مشکلاتی روبه‌رو شود.

برخی کارشناسان معتقدند برای حفظ بافت تاریخی باید مدیریت این منطقه به سازمان میراث‌فرهنگی بازگردد و رویکرد حفاظتی بر هرگونه طرح توسعه‌ای اولویت داشته باشد. اما مشخص نیست که دولت چهاردهم چه تصمیمی درباره مالکیت این منطقه خواهد گرفت.

تصویب طرح توسعه ۵۷ هکتاری شیراز گامی مهم در تعیین تکلیف این منطقه محسوب می‌شود، اما همچنان نگرانی‌های بسیاری را ایجاد کرده است. فعالان میراث فرهنگی تاکید دارند این طرح ممکن است به تخریب بیشتر بافت تاریخی منجر شود، مگر آنکه در روند اجرایی آن نظارت دقیقی صورت گیرد.

به‌ویژه، تجربه‌های قبلی نشان می‌دهد که در بسیاری از موارد وعده‌های حفظ و احیا به‌درستی عملی نشده و بناهای تاریخی ارزشمندی از دست رفته‌اند.

بافت تاریخی شیراز؛ ۲۵۰۰ اثر ارزشمند و سرنوشت نامعلوم

بافت تاریخی شیراز شامل حدود ۲۵۰۰ اثر ارزشمند است که ۴۱۰ اثر آن در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. اما از دهه ۱۳۶۰ تاکنون بخش‌های مهمی از این بافت به دلیل اجرای طرح توسعه حرم شاه‌چراغ تخریب شده است.

طرح توسعه این حرم از دهه ۱۳۶۰ با هدف ایجاد گذر ارتباطی میان شاه‌چراغ و امامزادگان سیدعلاءالدین حسین و ابراهیم آغاز شد. تا پایان دهه ۷۰، حدود هفت هکتار از بافت تاریخی شیراز تخریب شد.

سال ۱۳۸۹، شورای‌عالی شهرسازی و معماری این طرح را تصویب کرد، اما به دلیل مغایرت با طرح جامع شیراز و اعتراض گسترده فعالان میراث فرهنگی اجرای آن متوقف شد. با این حال، در سال ۱۳۹۳ تخریب شبانه ۱۰ خانه تاریخی بار دیگر نگرانی‌ها را افزایش داد.

عبدالرضا نصیری، معاون وقت میراث فرهنگی فارس، در آن سال اعلام کرد که خانه پورنواب مربوط به دوره زندیه، به‌رغم هماهنگی‌های انجام‌شده برای جلوگیری از تخریب، طی دو شب با بیل مکانیکی تخریب شد.

در پی اعتراض گسترده، محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهوری، دستور توقف طرح توسعه را صادر کرد و خواستار بازگشت طرح به شورای‌عالی شهرسازی و معماری شد. هم‌زمان بافت تاریخی شیراز به‌عنوان اثر ملی ثبت شد.

اما این دستور با واکنش حامیان اجرای طرح مواجه شد. آن‌ها مدعی بودند دستور مخبر با مصوبه سفر استانی ابراهیم رئیسی به استان فارس در تضاد است، مصوبه‌ای که تفویض کامل اجرای طرح به آستان شاه‌چراغ را تایید کرده بود.

ابهامات درباره محدوده طرح؛ ۵۷ هکتار یا ۳۶۰ هکتار

یکی از نگرانی‌های فعالان میراث فرهنگی، گستره واقعی طرح توسعه است. در سال ۱۴۰۰، اسناد فاش‌شده نشان داد که محدوده طرح فراتر از ۵۷ هکتار ادعایی است و ۳۶۰ هکتار از بخش‌های اصلی بافت تاریخی شیراز را دربر می‌گیرد.

محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز، در خرداد ۱۴۰۲ اعلام کرد که روند تخریب بناهای تاریخی ادامه دارد. او گفت: «حدود ۱۰ بنا را در یک ماه اخیر تخلیه کرده‌اند و تخریب این بناها از داخل، با مسدود کردن ورودی‌ها و استفاده از کارگران، همچنان ادامه دارد.»

برخی گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد که متولیان طرح در مواردی تخریب بناهای تملک‌شده را دستی انجام داده و با کندن درها، پنجره‌ها و کاشی‌های ارزشمند، بناها را از داخل ویران کرده‌اند.

خانه‌های تاریخی بسیاری در محدوده طرح توسعه قرار دارند که برخی از آنها پلاک ثبت ملی دارند، اما این پلاک‌ها نیز مانع تخریب نشده‌اند. خانه‌های پورنواب، جلی‌ساز، نواب اکبر، منتصری، اسدالله شجاعت، اصغرزاده و زهرا بیگم اسداللهی تنها تعدادی از بناهای قاجاری و پهلوی اول شیرازند که در جریان این طرح تخریب شده‌اند.

فعالان میراث فرهنگی هشدار داده‌اند بندهای مبهم مصوبه اخیر شورای‌عالی شهرسازی، امکان تملک و تخریب بناهای باقی‌مانده را فراهم می‌کند. براساس برآوردها، حدود یک‌هزار تا یک‌هزار و ۲۰۰ پلاک تاریخی در محدوده ۵۷ هکتاری بافت تاریخی شیراز واقع‌اند.

توجیه امنیتی و مذهبی برای تخریب بناها

برخی مقام‌های محلی تلاش کرده‌اند تخریب بافت تاریخی شیراز را با توجیه امنیتی و مذهبی مشروع جلوه دهند. محی‌الدین طاهری، تولیت حرم علاءالدین حسین، پس از حمله مسلحانه به حرم شاه‌چراغ، مدعی شد: «خانه‌های تاریخی واقع در بافت تاریخی شیراز به مراکز فساد تبدیل شده‌اند و باید جلو آن‌ها گرفته شود.»

محمدمهدی کلانتری نیز پیش‌تر فاش کرده بود یکی از مسئولان به او گفته است: «ما داریم برای ظهور زمینه‌سازی می‌کنیم. امام زمان که بیاید، حرم‌های آن زمان باید گنجایش زیادی داشته باشند.»

برخلاف ادعای مسئولان مبنی بر توقف تخریب‌ها، شواهد میدانی نشان می‌دهد که روند تخریب همچنان ادامه دارد. دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز تاکید کرده است تا زمانی که مصوبه شورای‌عالی شهرسازی و معماری به‌شکل شفاف منتشر نشود، نمی‌توان درباره اجرای طرح با قطعیت صحبت کرد.

او گفت براساس اطلاعات شفاهی، شورای‌عالی شهرسازی مهلتی دوماهه برای ارائه اصلاحیه به نقشه قبلی طرح توسعه ۵۷ هکتاری داده است. همچنین، گفته شده که در طرح جدید، دستور تخریب و ساخت میدان حذف شده است. با این حال، نبود آماری دقیق از تعداد بناهای تاریخی در محدوده طرح یکی از چالش‌های جدی است.

طرح توسعه حرم شاه‌چراغ، که با هدف تبدیل شیراز به بزرگ‌ترین شهر زیارتی خاورمیانه اجرا می‌شود، در چند دهه اخیر به بهای تخریب هویت تاریخی این شهر تمام شده است.

با اینکه شیراز به‌دلیل میراث تاریخی و فرهنگی، یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری ایران است، به نظر می‌رسد این شهر قربانی سیاست‌های توسعه‌ای شده که جایگزینی محدوده‌های مذهبی به جای بافت تاریخی را در اولویت قرار داده‌اند.

فعالان میراث فرهنگی نگران‌اند با اجرای این طرح بخش‌های بیشتری از بافت تاریخی شیراز از بین برود و این شهر بخشی از هویت تاریخی‌اش را از دست بدهد.