سیاوش آریا، پژوهشگر و کنشگر میراث فرهنگی، با مستندنگاری از وضعیت کنونی نقش برجسته تنگ چوگان در کازرون خبر داد که بخش‌هایی از گرز اسب بهرام دوم ساسانی در این اثر باستانی به دلیل مرمت‌های غیراصولی، تخریب شده و فروریخته است.

آذرماه ۱۳۹۰ بود که خبری منتشر شد مبنی بر اینکه بخشی از سنگ‌نگاره ساسانی بهرام دوم در تنگ چوگان شهرستان کازرون با ابزارهایی مانند پتک تخریب شده و بخش بزرگی از گرز اسب شاهنشاه ساسانی شکسته و فرو ریخته است. در همان زمان، عبدالرضا نصیری، معاون وقت حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی استان فارس با اذعان به اینکه «کسی نمی‌تواند آسیب عمدی به سنگ‌نگاره بهرام ساسانی را انکار کند»، گفت که تخریب‌گران سر این گرز را که برجستگی بزرگی هم داشت و در طراحی آن خلاقیت فراوانی به کار گرفته شده بود، با پتک تخریب کردند.

او همچنین افزود: «معلوم نیست این تخریب با چه هدفی صورت گرفته، چون هیچ قسمتی از سنگ‌نگاره دزدیده نشده و همه قسمت‌های آن بعد از تخریب در محوطه و زیر نقش‌برجسته پیدا شدند. بر این اساس، می‌توان گفت هدف از این کار فقط آسیب رساندن به این اثر تاریخی بوده است.»

پس از این اتفاق و با پیگیری رسانه‌ها و فشار دوستداران میراث فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی وقت استان فارس مرمت بخش آسیب‌دیده را در دی‌ماه همان سال آغاز کرد. با این حال، نحوه مرمت هم با انتقادهای زیادی روبرو شد.

کنشگران محلی می‌گویند مرمت نقش‌برجسته تنگ چوگان را یک سنگ‌تراش بومی و بدون دانش تخصص در زمینه مرمت آثار تاریخی انجام داده و هیچ کارشناسی نیز روی آن نظارت نداشته است. به همین دلیل، بخش آسیب‌دیده سنگ‌نگاره بهرام دوم پس از گذشت بیش از یک دهه از مرمت غیراصولی، بار دیگر فرو ریخته است.

به گفته سیاوش آریا، بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که این ریزش ناشی از ضعف در مرمت‌های قبلی است. او به خبرگزاری ایسنا گفت که اکنون پایگاه جهانی بیشاپور قطعات شکسته را جمع‌آوری و کدگذاری کرده است تا در آینده به دست متخصصان حرفه‌ای مرمت شوند.

سیاوش آریا توضیح داد که این بخش از سنگ‌نگاره که امروز به‌نام گرز اسب شناخته می‌شود، در هنر ساسانی با نام «منگوله» شناخته می‌شد.

محوطه تاریخی و جهانی تنگ چوگان در روزگار ساسانی محل بازی چوگان میان شاهان و درباریان بود و یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های باستانی ایران محسوب می‌شود. این منطقه چهار سنگ‌نگاره در سمت چپ و دو سنگ‌نگاره در سمت راست تنگه دارد.

در اولین نقش‌برجسته، شاپور اول در مرکز نقش سوار بر اسب به تصویر کشیده شده و جنازه گردیانوس زیر پاهای اسب شاپور افتاده است. دستان والریان هم به نشانه اسارت در دست شاپور قرار دارد و فیلیپ جلو اسب شاپور زانو زده است و تقاضای صلح دارد. افسران و نظامیان ایرانی در پنج ردیف سوار بر اسب پشت سر شاپور دیده می‌شوند و سربازان و صاحب‌منصبان رومی نیز در پنج ردیف در جلو شاپور در حال حمل هدایا و پیشکش‌هایی برای او نقش زده شده‌اند. در این نقش‌برجسته، ۱۱۵ پیکر دیده می‌شود که از این نظر رکورددار نقش‌برجسته‌های ایرانی به‌شمار می‌آید.

دومین سنگ‌نگاره نیز متعلق به بهرام دوم ساسانی در تنگ چوگان است که پیروزی این پادشاه بر اعراب بادیه‌نشین را به تصویر می‌کشد. در این سنگ‌نگاره، بهرام دوم سوار بر اسب، با ریش و موی بلند و تاجی با بال‌هایی شبیه به عقاب نمایش داده شده است. اسب او نیز با زین و یراق خاصی تزیین شده و کنار آن منگوله‌ای (کمپله) آویزان است.

سومین نقش‌برجسته که کامل‌ترین و زیباترین نقش‌برجسته زمان ساسانی به‌شمار می‌آید، مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) بهرام اول از اهورامزدا را به تصویر کشیده‌ است. حکاکی این نقش‌برجسته بسیار هنرمندانه است و چین و چروک‌ لباس‌ها نیز همگی بسیار زیبا نشان داده شده‌اند. در این نقش، همه چیز به شکلی حیرت‌انگیز تناسب دارد و حتی جزئیات فیزیکی اسب و رگ‌های روی پای اسب نیز مشخص است.

نقش‌برجسته چهارم صحنه پیروزی بهرام چهارم یا شاپور دوم  بر یاغیان را به تصویر کشیده‌ است. در این نقش، پادشاه در مرکز نقش بر تخت نشسته و از روبرو تصویر شده‌ است، در حالی که در سمت راست او، سربازان و سرداران ایرانی به احترام ایستاده‌اند و سربازان ساسانی یاغیان را به حضور شاه می‌آورند.

نقش‌برجسته پنجم که در سمت راست تنگه واقع شده و سالم‌ترین نقش برجسته در میان نقوش شش گانه است، پیروزی شاپور بر سپاه روم را به تصویر کشیده است.

ششمین و آخرین نقش‌برجسته که آن هم در سمت راست تنگه و دقیقا کنار جاده واقع شده‌، بیشترین آسیب را در طی زمان دیده و قسمت‌های بالای آن تقریبا از بین رفته‌ است. در این نقش‌برجسته، مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) شاپور اول از اهورامزدا و همچنین پیروزی او در جنگ با رومیان به تصویر کشیده شده‌ است.

سنگ‌نگاره‌های به‌جامانده از دوران ساسانیان در تنگ چوگان تنها آثار تاریخی ایران نیستند که خطر نابودی و حذف کامل از دفتر تاریخ آن‌ها را تهدید می‌کند. جمهوری اسلامی در بیش از چهار دهه گذشته به شکلی سازمان‌یافته تخریب آثار تاریخی به‌خصوص آثار باستانی را در دستور کار  قرار داده است؛ زیرا هویت تاریخی و ملی این آثار را با منافعش در تضاد می‌داند. در این سال‌ها، برخی آثار تاریخی به سرقت رفتند، برخی در نتیجه مرمت‌های غیرکارشناسانه نشانه‌های تاریخی‌شان را از دست دادند و برخی دیگر نیز در پی تخصیص نیافتن بودجه و اعتبار کافی، به چرخه نابودی تدریجی رانده شدند.

تنگ چوگان در پرونده «محور ساسانی فارس» همراه با شهر بیشاپور، غار شاهپور، دژ دختر، کاخ ساسانی سروستان و آثار فیروزآباد تیرماه ۱۳۹۷ به‌عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شد. این محوطه در ۱۹ کیلومتری شهرستان کازرون و ۱۲۰ کیلومتری شهر شیراز قرار دارد.