زلمی خلیل‌زاد، دیپلمات افغان‌تبار و چهره کلیدی در یکی از بزرگ‌ترین ناکامی‌های دیپلماتیک آمریکا در سال‌های اخیر، ممکن است بار دیگر نقش واسطه دولت ترامپ با طالبان را بر عهده بگیرد.

هفته گذشته، خلیل‌زاد در کنار «جورج گلزمن»، مکانیک هواپیما از آتلانتا، که در دسامبر ۲۰۲۲ در جریان سفری توریستی به افغانستان توسط طالبان بازداشت شده بود، دیده شد. به‌طور رسمی، آزادی گلزمن در قالب توافقی با میانجی‌گری قطر و دولت ترامپ صورت گرفته است، اما این خلیل‌زاد بود که به کابل سفر کرد، با مقامات وزارت خارجه طالبان دیدار داشت و سپس این شهروند آمریکایی را به ایالات متحده بازگرداند. او در توییتی این آزادی را «روزی خوب» توصیف کرد.

کارشناسان امور افغانستان می‌گویند دولت ترامپ ممکن است دوباره از خلیل‌زاد برای تعامل با طالبان استفاده کند، حتی در زمینه مذاکرات اولیه برای بازگشایی سفارت آمریکا در کابل؛ اقدامی که می‌تواند به رسمیت شناختن بین‌المللی طالبان را تقویت کند – رژیمی که به دلیل سرکوب گسترده حقوق زنان با محکومیت جهانی مواجه است.

دیوید لوین، نویسنده کتاب جنگ طولانی (The Long War)، می‌گوید زلمی خلیل‌زاد کسی بود که «معماری» تصور اشتباه دولت ترامپ (در مورد طالبان) را بر عهده داشت؛ این تصور که طالبان نسبت به دوران حکومت زن‌ستیزانه‌اش در اواخر دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ تغییر کرده است ــ پیش از آن‌که در پی حملات ۱۱ سپتامبر از قدرت کنار گذاشته شود.

لوین در گفت‌وگو با ایندیپندنت می‌افزاید: «شنیده می‌شود که ترامپ ممکن است بخواهد خلیل‌زاد را به عنوان نماینده ویژه دائم به کابل بفرستد. او در سال ۲۰۱۹ در موقعیت بسیار دشواری قرار داشت، چون ترامپ تصمیم گرفته بود جنگ را به پایان برساند. شرایط آن زمان شباهت زیادی به وضع فعلی دارد که آمریکایی‌ها در قبال پوتین اتخاذ کرده‌اند. در هر دو مورد، بازیگران اصلی ــ یعنی افغان‌ها ــ عملاً از گفت‌وگوها کنار گذاشته شدند.»

لوین اضافه می‌کند: «ترامپ از این بابت مجذوب خلیل‌زاد است که توانست با طالبان مذاکره کند و نقشی فعال در واشنگتن ایفا نماید. اما اگر دولت ترامپ هنوز هم به توصیه‌های او گوش می‌دهد، به نظر من در اشتباه هستند. خلیل‌زاد پیش‌تر درباره طالبانِ جدید اشتباه کرده و دلیلی وجود ندارد که این بار تحلیلش بهتر باشد.»

خلیل‌زاد بیش از چهار دهه با حاکمان افغانستان – از جمله در سال ۱۹۸۹ با شوروی‌ها پیش از خروج ارتش این کشور از افغانستان – مذاکره کرده است. او در اکتبر ۲۰۲۱ پس از بیش از سه سال فعالیت به عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور افغانستان در دولت‌های ترامپ و بایدن، از این سمت کناره‌گیری کرد.

در سپتامبر ۲۰۱۸، مایک پمپئو وزیر خارجه وقت آمریکا، خلیل‌زاد را برای رهبری مذاکرات با طالبان و دولت جمهوری اسلامی افغانستان به رهبری اشرف غنی منصوب کرد. وی که به زبان‌های پشتو و دری تسلط دارد، نتوانست توافق تقسیم قدرت میان طالبان و دولت منتخب افغانستان را حاصل کند، اما توانست با طالبان به توافقی برای پایان دادن به طولانی‌ترین جنگ آمریکا دست یابد. این توافق در دوحه، پایتخت قطر، امضا شد و زمینه خروج کامل نیروهای خارجی از افغانستان را فراهم کرد؛ خروجی که ناتو نیز ناچار به پیروی از آن شد.

برخی مقامات دولت بایدن، توافق دوحه را مقصر خروج شتابان نیروها و تسلط سریع طالبان بر افغانستان بدون مقاومت دانسته‌اند. زنان افغان بزرگ‌ترین قربانیان بازگشت طالبان بوده‌اند؛ زیرا حقوق بنیادین آنان در زمینه آموزش و اشتغال از آنان سلب شده است.

خلیل‌زاد در شبکه اجتماعی اکس (توییتر سابق) فعال است، اما اغلب با واکنش‌های تند افغان‌ها مواجه می‌شود. هفته گذشته، او از یک دوره گذار طولانی‌تر قدرت در افغانستان حمایت کرد، اما یکی از کاربران پاسخ داد: «ساکت شو، نیازی به نصیحت تو نیست.»

او اعتراف کرده که خروج ناتو از افغانستان طبق برنامه پیش نرفته و دلیل آن عدم ورود طالبان به مذاکرات واقعی با دولت افغانستان بوده است، اما از نقش خود در مذاکرات دوحه دفاع کرده و گفته اظهارات علنی دولت آمریکا مبنی بر خروج قریب‌الوقوع، موقعیت او را تضعیف کرده است.

او در نوامبر ۲۰۲۳ به کمیته امور خارجی کنگره آمریکا گفت: «قدرت نظامی بزرگ‌ترین ابزار نفوذ ما بر طالبان بود. بارها به رهبران خود می‌گفتم اگر مدام بگوییم در هر صورت خارج می‌شویم، اهرم فشار زیادی برای من نمی‌ماند. آن‌ها می‌گفتند: «متوجه شدیم، زلمی.» اما این متوجه‌شدن معمولاً بیش از یک هفته یا دو روز دوام نداشت.»

ایندیپندنت برای اظهار نظر با خلیل‌زاد تماس گرفته است.

کبیر تانه‌جا، معاون مطالعات استراتژیک در بنیاد مطالعاتی «آبزرور» در هند، می‌گوید ترامپ خود را در شرایطی قرار داده که ناچار است برای بازگرداندن نفوذ آمریکا در افغانستان از چهره‌ای آشنا چون خلیل‌زاد استفاده کند: «در ماه‌های اخیر ترامپ چندین بار درباره ضرورت جلوگیری از نفوذ چین و روسیه در افغانستان و آسیای مرکزی سخن گفته است. بنابراین، تنها کسی که می‌تواند به او کمک کند، کسی است که از پیش می‌شناسد. ماجرا بیش از هر چیز، درباره حلقه داخلی ترامپ است و خلیل‌زاد به وضوح یکی از اعضای آن حلقه است.»