آیت الله خامنه ای در سخنانی با اشاره به اینکه شرط هایی را برای اجرای برجام معین کرده بود که به آنها عمل نشد، از نسبت داده شدن تصویب برجام به رهبری انتقاد و تصریح کرد که این نارضایتی را با رئیس جمهور و وزیر امور خارجه در میان گذاشته است. رهبر جمهوری اسلامی از آغاز نیز از اعلام موضع شفاف در مورد برجام خودداری و تلاش کرده بود با تاکید بر غیر قابل اعتماد بودن آمریکا و شریک کردن مجلس شورای اسلامی در اجرای برجام، از بار مسئولیت های احتمالی در صورت شکست این توافق، شانه خالی کند.
اما بر کسی پوشیده نیست که بدون حمایت آیت الله خامنه ای به عنوان تصمیم گیرنده نهایی در نظام جمهوری اسلامی، امضاء و اجرای برجام غیر ممکن بود. برخی گزارش ها حاکی از آن است که اصغر حجازی از اعضای بلندپایه دفتر رهبری که سابقه آشنایی او با آیت الله خامنه ای به پیش از انقلاب می رسد، در شب تصویب اجرای برجام (۲۱ مهر ۱۳۹۴) در مجلس شورای اسلامی با رئیس مجلس و دبیر شورای عالی امنیت ملی جلسه گذاشته بود. روز بعد مجلس اصولگرا به رغم مخالفت های قبلی و بدون اعمال هیچ یک از ۲۰۰ اصلاحیه پیشنهادی، در مدت ۲۰ دقیقه اجرای برجام را با ۱۶۱ رای موافق و ۵۹ رای مخالف تصویب کرد و شورای نگهبان نیز به آن رای مثبت داد.

از سوی دیگر رهبری بارها در دوران مذاکرات هسته ای و اجرای توافق از دولت و تیم مذاکره کننده پشتیبانی کرد و با دلسوز، متدین، شجاع، غیور و امین خواندن آنها، این تیم را در برابر حمله های گزنده تندروها محافظت کرد. تهدید روح الله حسینیان، از اعضای جبهه پایداری به سیمان ریختن روی علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، نمونه ای از این حمله ها بود که رهبری در واکنش به آن گفت، هیچ کس نباید مذاکره کنندگان هسته ای را سازشکار بخواند.
پایان قابل پیش بینی
امروز باوجود همه حمایت ها از دولت در اجرای برجام، پیش بینی آیت الله خامنه ای در مورد عهد شکنی ایالات متحده رنگ واقعیت گرفت و با خروج آمریکا، این توافق عملا به پایان خود رسیده است. فاصله گرفتن آیت الله خامنه ای از توافق هسته ای ، از دو جهت قابل توجه است: از سویی امکان جلب نظر تندروها فراهم می شود که از آغاز با برجام مخالف بودند و با دستور بیت رهبری به حاشیه رفتند و اکنون برای به رخ کشیدن اجماع داخلی در برابر تهدید های آمریکا، نقش آفرینی آنها ضروری است. و از سوی دیگر بت برجام فرو می ریزد تا با خارج شدن از سایه آن، بررسی گزینه های دیگر روی میز قرار گیرد.
برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ بین ایران و گروه ۵+۱( آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه و چین) امضاء و در ۲۷ دی همان سال اجرا شد. طبق این توافق که دولت حسن روحانی سرنوشت سیاسی خود را به آن گره زده بود، ایران بخش عمده ای از فعالیت های هسته ای خود را متوقف کرد تا تحریم های مربوط به برنامه های هسته ای تعلیق شوند. رئیس جمهور ایران امیدوار بود، اجرای برجام سیلی از سرمایه های خارجی را روانه ایران کند. سرمایه ای که موتور محرکه اقتصاد و تضمین کننده آینده سیاسی شخص روحانی برای دستیابی به پست های بالاتر بود.
اما دوران طلایی پسابرجام که روحانی به مردم وعده داده بود، هیچگاه فرا نرسید و با خروج آمریکا از برجام و تعلل آشکار اروپا، روسیه و چین در حفظ آن، ایران به عنوان تنها عضو فعال این توافق باقی ماند. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران اخیر در گفت و گو با سی ان ان به این نکته اشاره کرد که اجرای یکجانبه برجام دیگر جواب نمی دهد. اشاره او به اجرا نشدن تعهدات اروپا در قبال ایران از جمله کانال ویژه اقدام مالی است که قرار بود تا حدودی فشار اقتصادی ناشی از تحریم ها را کاهش دهد. از سوی دیگر تحریم های نفتی ایالات متحده و همراهی مشتریان نفتی ایران با این تحریم ها، اصلی ترین منبع درآمد جمهوری اسلامی را از بین برد و شرایط را به اندازه ای وخیم کرده است که روحانی برای اداره کشور از رهبر اختیارات ویژه می خواهد.
عبور از برجام
عملکرد آمریکا، اروپا و دوستان ایران در مسکو و پکن نشان می دهد که همه طرف های برجام باوجود برخی موضع گیری های ظاهری در حمایت از آن، آماده اند این بیمار به اغما رفته را به خاک بسپارند. ایران می تواند با درک این واقعیت و پرهیز از چنگ زدن به ریسمان پوسیده برجام ،همه راه های برون رفت از بن بست جاری را در بازگشت طرف ها به این توافق به تصویر نکشد.
یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه عمان که اخیرا به تهران سفر کرده بود، در گفت و گو با بی بی سی، پس از ابراز نگرانی از خطر به راه افتادن جنگی خانمان‌سوز به این نکته اشاره می کند که ایران آماده مذاکره در زمینه سیاست خارجی اش است، البته نه تحت فشار. مواضعی که به نظر می رسد با توجه به سابقه تاریخی عمان در میانجی گری بین ایران و آمریکا با تهران هماهنگ شده باشد. شاید تقدس زدایی از برجام با عبور بیت رهبری از آن، همان زمینه ای را پدید آورد که ایالات متحده برای مذاکره به دنبال آن است. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به روشنی اعلام کرده که در مورد بدترین توافق تاریخ با ایران گفت و گو نمی کند، اما آماده است با استفاده از هنر معامله گری خود به توافقی با ایران دست یابد که آن را منصفانه می خواند. سیاست خارجی و اصولا نقش منطقه ای ایران، موضوع مورد دغدغه آمریکا و متحدان اش است که وزیر خارجه عمان می گوید، تهران برای مذاکره کردن درباره آن آمادگی دارد. نباید فراموش کرد که ایران و دولت جمهوری‌خواه جورج بوش، پس از حمله های تروریستی ۱۱سپتامبر، همکاری موفقی در مورد افغانستان و عراق داشتند و دلیلی وجود ندارد که تجربه های مشابه با دولت جمهوریخواه ترامپ تکرار نشود.
سابقه نشان می دهد عدم حمایت رهبر از یک موضوع حساس در ایران به معنی پایان آن است. یکی از نمونه های نقش پشتیبان بیت رهبری در اوج گیری یک پدیده و سپس سقوط آن به دلیل برداشته شدن چتر حمایتی؛ محمود احمدی نژاد است. شهردار سابقی که سوار بر موج تخریب آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی به ساختمان ریاست جمهوری رسید و به لطف نزدیک تر بودن نظرش به نظر آیت‌الله خامنه‌ای در پاستور ماندگار شد. اما زمانی که نظرش از نظر رهبر فاصله گرفت، غضب بیت رهبری او و نزدیکان‌اش را حاشیه نشین صحنه سیاست کرد. سرنوشتی که می تواند برای برجام تکرار شود و به تهران فرصت دهد به راه های عملی خروج از بحران بیاندیشد.