جمعه هفته گذشته (۲۲ فروردین ۱۳۹۹) رسانه‌های اسپانیایی گزارش کردند که مقامات این کشور تصمیم به لغو مجوز پروازهای شرکت هواپیمایی ماهان از تهران به بارسلونا در اسفند ماه سال گذشته کرده و به این ترتیب به پروازهای شرکت هواپیمایی ماهان به اروپا پایان بخشیدند.

پیش از آن، تحت فشار وزارت امور خارجه ایالات متحده، کشورهای آلمان، ایتالیا و فرانسه اقدام به لغو مجوز پروازهای ماهان به کشورهایشان شده بودند.

بیش از یک سال است که ماهان پرواز به مقاصد آسیایی‌اش را افزایش داده تا بخشی از ضرر حاصل از قطع پروازهای اروپایی‌اش را جبران کند. این اقدام سبب شد تا نه تنها ده‌ها نفر از پرسنل این شرکت از جمله مهمانداران و خلبانان به ویروس کرونا آلوده شوند بلکه آنها نقش بسزایی در ایجاد بحران کرونا در کشور بازی کردند. در این نوشته به بررسی دلایل قطع پروازهای ماهان به مقاصد اروپایی‌اش و همچنین تلاش این شرکت برای جبران ضررهایش می‌پردازیم.

نقش برجام در افزایش پروازهای ماهان به اروپا

۹ سال پس از تأسیس ماهان، این شرکت در تاریخ شنبه ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ نخستین پرواز اروپایی‌اش به مقصد دوسلدورف را آغاز کرد. سه سال پس از آن در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۸۳، پروازهای ماهان به مقصد بیرمنگام و مدتی بعد به منچستر در انگلستان آغاز شد. به دنبال استفاده سپاه قدس از هواپیماهای مسافربری ماهان جهت حمل نیروهای شبه‌نظامی، فرماندهان و همچنین تسلیحات از ایران به سوریه و مشاهده هواپیماهای این شرکت در فرودگاه‌های حماء و دمشق در بهار سال ۱۳۹۰، این شرکت توسط وزارت خزانه‌داری ایالات متحده، تحریم و متعاقباً دولت انگلستان اقدام به جلوگیری از پرواز هواپیماهایش به بیرمنگام از تاریخ ۱ دی ۱۳۹۰ نمود. پیش‌تر نیز در سال ۱۳۸۶، از پروازهای این شرکت به منچستر به دلایل ایمنی جلوگیری شده بود.

به دنبال توافق هسته‌ای و کاهش تحریم‌های صنعت هوایی ایران، مقامات آلمان، ایتالیا و یونان بی‌توجه به تحریم‌های ایالات متحده اقدام به صدور مجوز پروازهای شرکت هواپیمایی ماهان که حال به تازگی مجهز به هواپیماهای پهن پیکر ایرباس اِی ۳۴۰ در دو مدل شده بود نمودند.

در نتیجه پروازها به مقصد آتن و میلان به ترتیب در تاریخ ۲۵ و ۲۷ خرداد ۱۳۹۴ و سپس مونیخ در همان سال برقرار شد. یک سال پس از آن، دولت فرانسه اقدام به صدور مجوز پروازهای هفتگی این شرکت به پاریس از تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۹۵ نمود. پیش‌تر نیز دولت دانمارک اقدام به صدور مجوز پروازهای ماهان به کپنهاگ از تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۹۵ نموده بود.

همچنین در تاریخ پنجشنبه ۱ تیر ۱۳۹۶، پس از صدور مجوز از سوی دولت اسپانیا، پروازهای هفتگی ماهان به بارسلونا آغاز شد. پیش‌تر در اسفند و فروردین آن سال، پروازهای فصلی ماهان به قبرس و صربستان نیز از سر گرفته شده بود. دو سال پس از آن در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۹۸، ماهان پروازهایش به رم را نیز از سر گرفت.

گسترش ماهان و به حاشیه راندن ایران ایر

قابلیت خرید سوخت هواپیما با سوبسید ۹۰۰ درصدی دولتی جهت پایین نگهداشتن نرخ بلیت پروازهای داخلی این فرصت ویژه را برای این شرکت فراهم آورد تا با فروش بلیت به مبلغ بسیار کمتر از شرکتهای هواپیمایی خاورمیانه‌ای موفق شود بطور ماهیانه هزاران مسافر ترانزیت چینی را از شانگهای، شینژن، پکن و گوآنگژو به تهران منتقل کند تا از آنجا به مقاصد اروپایی و خاورمیانه‌ای‌شان پرواز کنند. ماهان در سال ۱۳۹۴ موفق شد تا ۱۴۵ هزار مسافر ترانزیت را جابه‌جا کند.

بر اساس آمار رسمی سازمان هواپیمایی کشوری، ایران‌ایر زمانی که ۱۲ فروند هواپیمای پهن‌پیکر جهت انجام پروازهای بین‌المللی در اختیار داشت موفق به حمل مجموعاً دو میلیون و ۹۴ هزار نفر مسافر در مجموع ۱۱ هزار و ۹۲۴ پرواز ورودی و خارجی در سال ۱۳۹۰ شد در حالی که این میزان برای ماهان ایر یک میلیون و ۴۳۵ هزار نفر در مجموع هشت‌هزار پرواز ورودی و خروجی در آن سال بود.                                

به دنبال خروج از خدمت شش فروند بوئینگ ۷۴۷ ایران‌ایر که جهت پروازهای خارجی مورد استفاده واقع می‌شدند، میزان حمل مسافران در پروازهای خارجی این شرکت به تدریج به میزان ۴۳ درصد تا سال ۱۳۹۷ کاهش یافت به طوری که مجموع مسافران حمل شده در ۴۵۵۳ پرواز ورودی و خروجی به مقاصد بین المللی این شرکت در این سال تنها به حدود یک میلیون و ۱۷۹ هزار نفر رسید. این درحالی هست که ماهان با به خدمت گرفتن ۱۲ فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس اِی ۳۴۰ خریداری‌شده در سال‌های ۱۳۹۱ الی ۱۳۹۶ میزان مسافران حمل شده در پروازهای خارجی‌اش را از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ به میزان ۴۳ درصد افزایش داد و آن را به دو میلیون و ۶۵ هزار نفر در مجموع ۱۳ هزار و ۶۹۴ پرواز ورودی و خروجی رساند.

قطع پروازهای اروپایی تحت فشار ایالات متحده

در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶، شرکت هواپیمایی ماهان اقدام به استقرار دو فروند هواپیمای جت منطقه‌ای بی اِی ئی-۱۴۶-۳۰۰ (Bae-146-300) در بغداد و دمشق نمود تا علاوه بر حمل مسافران شرکتهای هواپیمایی الناصر و شام وینگز جهت حمل شبه‌نظامیان و نیروهای سپاه قدس در عراق و سوریه مورد استفاده واقع شوند. استفاده فرماندهان سپاه از دو فروند هواپیمای تشریفاتی از این نوع جهت سفر به سوریه و عراق نیز عاملی شد جهت تشدید تحریم‌ها علیه ماهان. در نتیجه، ناوگان هواپیماهای جت منطقه‌ای بی‌ای‌ئی-۱۴۶، آر جِی-۸۵ و آر جِی-۱۰۰ این شرکت در لیست تحریم‌ها قرار گرفتند. با زمینگیری بخش اعظمی از این هواپیماها، ماهان با از دست دادن مسیرهای کوتاه‌برد داخلی خود در ایران مواجه شد. گرچه ایران‌ایر به‌تدریج با تحویل گرفتن هواپیماهای توربوپراپ اِی‌تی‌آر-۷۲-۶۰۰ خریداری‌شده پس از برجام این خلاء را برطرف کرد.

متعاقباً، جهت جلوگیری از ضرردهی، ماهان اقدام به افزایش پروازهایش به مقاصد اروپایی کرد، اما پس از مدتی، فشار ایالات متحده بر کشورهای اروپایی سبب توقف این پروازها شد.

در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۹۵، مجوز ماهان برای پرواز به کپنهاگ توسط دولت دانمارک لغو شد. قبرس و صربستان نیز اقدام به توقف پروازهای ماهان به لارناکا و بلگراد در سال ۱۳۹۷ کردند. پس از آن نیز دولت آلمان اقدام به لغو مجوزهای لازم جهت پرواز ماهان به دوسلدورف و مونیخ از تاریخ ۱ بهمن ۱۳۹۷ کرد.

سه پرواز هفتگی ماهان به پاریس نیز از روز ۱۲ فروردین ۱۳۹۸ متوقف شد. مدتی بعد نیز ماهان مجوزهای پرواز به آتن در یونان را دریافت نکرد. در تاریخ ۲۴ آذر همان سال نیز پروازهای این شرکت به رم و میلان در ایتالیا متوقف شد. سرانجام در اسفند ۱۳۹۸ به درخواست ایالات متحده آمریکا، دولت اسپانیا نیز از تمدید مجوزهای پرواز ماهان به اسپانیا سرباز زد و پروازهای هفتگی‌ای شرکت با استفاده از ایرباس اِی ۳۴۰-۶۴۲ هایش به بارسلونا متوقف شد. این پایانی بود برای بیش از ۱۷ سال حضور ماهان در آسمان اروپا.

تلاش برای بقای ماهان به قیمت شیوع کرونا در ایران

بزرگ‌ترین ضرر اقتصادی وارد شده به شرکت هواپیمایی ماهان، ممنوعیت انجام پروازهای حج سال ۱۳۹۵ بود که توسط عربستان سعودی و آن هم به دنبال نقش ماهان در اعزام نیرو و تسلیحات برای شبه‌نظامیان حوثی در یمن در سال ۱۳۹۴ وضع شد. متعاقباً تحریم ناوگان هواپیماهای جت منطقه‌ای و همچنین توقف پروازهای این شرکت به مقاصد اروپایی‌اش سبب شد تا این شرکت بیش از پیش ضرر‌ده شود و میزان ۷۳۰۰ میلیارد ریال بدهی به دولت در سال مالی ۱۳۹۷ داشته باشد.

متعاقباً در سال ۱۳۹۸، دولت جمهوری اسلامی بیش از ۱۳۰۰ میلیارد ریال وام بلاعوض به شرکت هواپیمایی ماهان تخصیص داد تا هزینه‌های لازم برای عملیاتی نگه‌داشتن حداقل یک‌سوم از ۴۲ فروند هواپیمای پهن‌پیکر این شرکت تأمین و جلوی ورشکستگی این ایرلاین راهبردی وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی گرفته شود.

در سال ۱۳۹۷ و به دنبال قطع تدریجی پروازهای ماهان به مقاصد اروپایی‌اش، میزان مشتریان آسیایی این شرکت نیز کاهش یافت. با وجود قطع تدریجی پروازهای این شرکت به اروپا، ماهان موفق شد تا بازار مسافران ترانزیت خود را حفظ و با انجام دوازده پرواز هفتگی به چهار مقصد در چین بیش از ۶۰ هزار مسافر ترانزیت چینی را در سال ۱۳۹۸ جا‌به‌جا کند. البته حفظ این بازار به قیمت شیوع کرونا در ایران و مرگ هزاران نفر از مردم بود. کارکنان این شرکت بخصوص خدمه پرواز از جمله مهمانداران از گزند کرونا در امان نماندند و تنها در بهمن‌ماه سال گذشته بیش از ۷۰ نفر از آنها به این ویروس آلوده شدند و برخی از اعضای خانواده‌هایشان نیز آلوده شدند. ممنوعیت استفاده از دستکش و ماسک توسط مهمانداران ماهان خود عاملی در ابتلای آنها به این ویروس و انتقال آن به هزاران مسافر این شرکت در مسیرهای داخلی و خارجی شد.

اگرچه ایران ایر، شرکت هواپیمایی رسمی ایران محسوب می‌شود، اما ماهان به سبب نقش راهبردی‌اش در جنگ سوریه بیشتر مورد توجه دولتمردان رژیم جمهوری اسلامی بوده است. سالیانه صدها میلیارد تومان وام بلاعوض به آن اختصاص داده می‌شود در حالی که ایران‌ایر از کمبود بودجه و سرمایه‌گذار داخلی و خارجی برای خرید هواپیماهای مسافربری رنج می‌برد.

ماهان‌ایر در حال حاضر ۱۶ فروند هواپیمای پهن‌پیکر عملیاتی در اختیار دارد در حالی که این میزان برای ایران‌ایر تنها چهار فروند است که از این میان، تنها سه فروند توانایی پرواز به مقاصد خارجی دارند. قطع پروازهای اروپایی ماهان سبب کاهش ۳۰ الی ۴۰ درصد از سود سالیانه این شرکت شده است و متعاقباً سبب افزایش هزینه‌های لازم جهت جلوگیری از ورشکستگی این ایرلاین می‌شود، هزینه‌هایی که از سوی دولت و از محل منابع ملی تأمین خواهد شد تا از توقف فعالیت این ایرلاین راهبردی و حیاتی برای عملیات‌های برون مرزی سپاه قدس جلوگیری شود.