روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۹، وزیر دفاع اسرائیل، نفتالی بنت، اعلام کرد که حملات هوایی اسرائیل به ایران (سپاه قدس) تا پایان حضورش در سوریه ادامه خواهد یافت. در همان روز شماری از مسئولین دفاعی اسرائیل در گفتگو با رسانه‌های اسرائیلی نیز مدعی شدند که ایران در حال کاهش نیروهایش و تخلیه پایگاه‌هایش در سوریه می‌باشد. این سخنان درست پس از انجام یک حمله توسط نیروی‌ هوایی اسرائیل به مرکز تحقیقات دفاعی السفیره در نزدیکی حلب در شمال سوریه در تاریخ ۱۵ اردیبهشت صورت گرفت. در این مقاله به تضاد منافع سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران و روسیه در سوریه  و به نقش روسیه در کاهش حضور نظامی ایران در جنوب سوریه می‌پردازیم.

تغییر سیاست راهبردی سپاه قدس از مقابله با تروریسم به مقابله با اسرائیل در سوریه

به دنبال شکست داعش و گروه‌های تروریستی وابسته به القاعده در جنوب و جنوب غربی سوریه بخصوص در مناطق هم مرز با منطقه جولان که تحت کنترل اسرائیل در سال ۱۳۹۶، سپاه قدس اقدام به تغییر استراتژی نظامی خود از درگیری نظامی با گروههای تروریستی به درگیری با اسرائیل نمود و متعاقبا تصمیم به تشکیل یک لشکر جدید و احداث چندین پایگاه نظامی در حومه دمشق و مصیاف گرفت. تمرکز این نیرو بر درگیری نظامی با اسرائیل منجر به انجام حملات گسترده نیروی هوایی اسرائیل بر علیه آن شد که تلفات انسانی و مادی زیادی را به آن وارد کرده است.

اوج درگیری‌ها به روز ۲۱ بهمن ماه ۱۳۹۶ باز می‌گردد و تلاش سپاه قدس جهت ارسال یک پهپاد شناسایی صاعقه برفراز اسرائیل جهت تهیه عکس و فیلم در بامداد آن روز. پهپادی که سریعا توسط یک فروند هلیکوپتر تهاجمی اِی اِچ-۶۴دی (AH-64D) نیروی هوایی اسرائیل برفراز جولان ساقط شد. پس از آن ۸ جنگنده اف-۱۶آی (F-16I) این نیرو اقدام به انجام حملات گسترده ای به اهداف متعلق به سپاه قدس در سوریه نمودند که در جریان آنها ده‌ها نفر از نیروهای سپاه و شبه نظامیان سوری و لبنانی جانشان را از دست دادند در حالی که اسرائیل تنها یک فروند جنگنده را از دست داد.

حملات نیروی‌هوایی اسرائیل به مواضع سپاه قدس و شبه نظامیانش در جنوب سوریه ادامه یافت. جنگنده‌های اسرائیلی بدون نگرانی از مورد هدف واقع شدن توسط جنگنده‌ها و سامانه‌های پدافندی سوریه اقدام به انجام چندین حمله هوایی به سوریه نمودند. که اوج آن در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ و در جریان عملیات خانه کاردها (House of Cards) رخ داد در جریان آن ۲۸ جنگنده نیروی هوایی اسرائیل ۷۰ موشک کروز به سمت ۷ هدف متعلق به سپاه قدس و ارتش سوریه در الکسوه، دمشق و مناطق هم مرز با بلندی های جولان نمودند که مرگ دهها نفر از نیروهای ایرانی و سوری را به همراه داشت.

چراغ سبز روسیه به اسرائیل

از شهریور ۱۳۹۴ تا به امروز که روسیه به طور مستقیم در جنگ سوریه مداخله داشته است، ده‌ها میلیارد دلار توسط این کشور جهت مبارزه با گروه‌های تروریستی خرج شده است که نتیجه آن ریشه کن شدن داعش در بسیاری از نقاط سوریه و آزاد سازی بسیاری از مناطق تحت سلطه گروههای تروریستی بوده است. هدف اصلی دولتمردان روسیه از این اقدام، افزایش ثبات و امنیت سوریه و فراهم آوردن شرایطی دائمی جهت حضور نظامی این کشور در استان لاذقیه این کشور می‌باشد. حضوری که به تسلط نیروی دریایی این کشور بر آبهای شرق دریای مدیترانه کمک می‌کند.

اولویت روسیه در حفظ نقش و موقعیت خود در این نقطه راهبردی از جهان ضرورت این امر را فراهم می‌آورد تا با اسرائیل تعاملات سیاسی و نظامی داشته باشد و از جلوگیری حملات این کشور به نیروهای سپاه قدس در سوریه خودداری نماید. تغییر اولویت سیاست راهبردی سپاه قدس و نیروهای نیابتی‌اش از مقابله با تروریسم به مقابله با اسرائیل به دنبال آزادسازی جنوب سوریه در سال ۱۳۹۷ در تضاد منافع سیاسی، نظامی و اقتصادی روسیه در سوریه و منطقه شرق مدیترانه بود و عاملی مهم برای تعامل دولتمردان روسیه و اسرائیل جهت کاهش حضور نظامی جمهوری اسلامی ایران در جنوب سوریه شد.

به دعوت رئیس جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، نخست‌وزیر اسرائیل و گروهی از سیاستمداران این کشور به مسکو سفر کردند تا ضمن حضور و مشاهده رژه روز پیروزی در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ به انجام مذاکرات پیرامون حملات هوایی پیش‌روی اسرائیل به سپاه قدس که فردای آن روز صورت گرفت. در نتیجه این مذاکرات، مقامات روس توسط طرف اسرائیلی توجیه شدند و در قبال جلوگیری از تلفات جانی و مادی به نیروهای نظامی روسیه از حمله هوایی گسترده اسرائیل در جریان عملیات خانه کاردها (House of Cards) در روز ۲۰ اردیبهشت جلوگیری نکرده است.

روز چهارشنبه ۲۰ تیر ماه ۱۳۹۷، بار دیگر نخست‌وزیر اسرائیل با رئیس جمهوری روسیه در مسکو دیدار داشت و در جریان آن در رابطه حمله پیش روی نیروی هوایی اسرائیل به تاسیسات و کارخانه ساخت موشکهای بالستیک سوریه در مصیاف مذاکره نمود. بار دیگر مقامات روس چراغ سبزی به اسرائیل دادند تا اقدام به انجام حمله به مواضع ایران در جنوب سوریه نماید و متعاقبا سه روز پس از آن، خط مونتاژ نهایی موشکهای بالستیک تشرین، نمونه تولیدی از موشک فاتح ۱۱۰ ایرانی در مصیاف مورد حمله واقع شد بدون آنکه سامانه پدافندی برد بلند اس-۴۰۰ روسیه مستقر در لاذقیه از انجام آن جلوگیری کند.

فشار روسیه به ایران جهت ترک جنوب سوریه

به علت محافظت پایگاه هوایی حمیمیم و پایگاه دریایی طارطوس روسیه توسط سامانه های پدافندی اس-۴۰۰ و پنتسیر اس-۱ و امنیت بیشتر این مناطق، صنایع دفاعی سوریه اقدام به تولید مواد لازم جهت ساخت موشکهای بالستیک تشرین (نام سوری برای موشک فاتح ۱۱۰ ایرانی) در لاذقیه نمودند. متعاقبا در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۹۷، نیروی هوایی اسرائیل اقدام به حمله هوایی به این کارخانه‌ها نمود. نیروی پدافند هوایی ارتش عربی سوریه نیز در جواب اقدام به شلیک دهها موشک زمین به هوا جهت انهدام موشکهای کروز دلیله و جنگنده های اف-۱۶آی (F-16I) در حال پرواز برفراز دریای مدیترانه نمودند که در نتیجه آن یک فروند هواپیمای جاسوسی رادیویی و الکترونیکی ایلیوشین ۲۰ام (Ilyushin Il-20M) نیروی هوایی روسیه به اشتباه مورد هدف یک سامانه پدافندی اس-۲۰۰ سوریه واقع شد که منجر به ساقط شدن آن و کشته شدن ۱۷ خدمه آن شد.

این زنگ خطری برای روسیه بود و متعاقبا ضمن تحویل سامانه های اس-۳۰۰پی ام-۲ به نیروی پدافند هوایی ارتش عربی سوریه به عنوان یک اقدام تنبیهی اما نمایشی برای اسرائیل که به مدت چند ماه از انجام حملات هوایی این کشور به سوریه جلوگیری نمود، مقامات روسی به همتایان ایرانی خود نیز فشار آوردند تا بیش از پیش از حضور نظامی خود در جنوب سوریه بپرهیزند تا منافع روسیه در این منطقه از جهان بیش از این به خطر نیفتد. این آغازی بود جهت جابجایی گسترده نیروهای سپاه قدس و تمرکز حضور نظامی‌شان در منطقه شرق سوریه به دنبال شکست داعش در دیر الزور. متعاقبا سپاه قدس و نیروهای نیابتی‌اش با پاکسازی منطقه ابوکمال از داعش در استان دیرالزور سوریه، این منطقه را به پایگاه اصلی خود جهت حضور در سوریه تبدیل کردند.

آیا سپاه قدس در حال ترک سوریه می‌باشد؟

به دنبال ناتوانی سپاه قدس در بازسازی و ایجاد پایگاههای نظامی اش در جنوب سوریه به دنبال عدم حمایت سیاسی و نظامی روسیه، در اواخر سال ۱۳۹۷، کار احداث یک پایگاه نظامی به نام امام علی در نزدیکی ابوکمال در شرق سوریه آغاز گردید تا ضمن تبعیت از درخواست روسیه جهت عدم حضور نظامی گسترده ایران در جنوب سوریه، آن را به بستری امن جهت استقرار موشک‌های بالستیکی نماید تا بتوانند اسرائیل را از فاصله ۵۰۰ کیلومتری مورد هدف قرار دهند. با صرف چند صد میلیارد تومان، این پایگاه در نزدیکی مرز عراق و سوریه ایجاد شد.

نخستین بار در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۹۸، تصاویر ماهواره ای  پایگاه نظامی امام علی که در شرف تکمیل بود در رسانه ها منتشر گردید و تنها شش روز پس از آن، نیروی هوایی اسرائیل اقدام به مورد هدف قرار دادن  آن نمود که در جریان ۲۱ نیروی سپاه قدس و شبه نظامیان عراقی آن کشته شدند و مقادیر قابل توجهی از تسلیحاتشان منهدم شد. درجریان این عملیات، نیروی هوایی اسرائیل برای نخستین بار از جنگنده های رادار گریز اف-۳۵ آی (F-35I) موسوم به "ادیر" (Adir) یا شیر جوان در نقش بمب افکن استفاده کرد.

بر اساس تصاویر ماهواره ای تهیه شده حدود یک هفته پس از این حمله هوایی در ساخت و توسعه این پایگاه عظیم به وسعت ۲۰ کیلومتر مربع وقفه‌ای ایجاد ننمود. متعاقبا به دلیل ناتوانی از محافظت این پایگاه از گزند حملات هوایی اسرائیل، ساخت شبکه از تونل‌های زیر زمینی جهت نگهداری تجهیزات شامل موشکهای بالستیک در این محل ساخته شد که نخستین بار تصاویر ماهواره ای از آن در آبان ماه سال گذشه پرده برداشتند. این مسائل سبب شد تا اسرائیل به انجام حملات هوایی خود به این پایگاه ادامه دهد.

جنگنده های اف-۳۵ آی (F-35I) در روز ۱۹ دی ماه سال ۱۳۹۸ اقدام به حمله هوایی به این پایگاه نمودند که در جریان آن مقادیر شماری از تسلیحات این نیروها نابود و هشت نفر از شبه نظامیان کتائب حزب الله و سید الشهداء جان باختند.  حمله هوایی مشابهی بر علیه پایگاه امام علی در نزدیکی ابوکمال در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۹۸صورت گرفت که در جریان آن ۲۶ نفر از نیروهای حشد الشعبی جانشان را از دست دادند.

به نظر نمی‌رسد که فرماندهان سپاه قدس تصمیم به کاهش و یا خروج نیروهایشان از سوریه داشته باشند. حملات اخیر نیروی هوایی اسرائیل به مواضع سپاه قدس در مرکز و جنوب سوریه و بخصوص در دمشق و همچنین فشارهای دولت روسیه بر ایران باعث کاهش بیش از پیش شبه نظامیان سپاه قدس در این مناطق شده است که به معنی خروج کامل سپاه از سوریه نمی‌باشد. سپاه قدس هنوز در حال بازسازی بخش‌های آسیب دیده از پایگاه امام علی و ساخت بخش‌های جدید از آن در منطقه ابوکمال، یعنی در شرق سوریه است.

این به معنای تداوم بیش از پیش حملات هوایی اسرائیل به اهداف مربوط به سپاه قدس در سوریه و کشته شدن شبه نظامیان این نیرو و نابودی تجهیزاتش است. با توجه به فاصله زیاد این پایگاه از لاذقیه و مناطق راهبردی تحت تسلط روسیه در سوریه، به نظر نمی‌رسد که دولتمردان روس تمایلی به اجبار ایران از خروج از این منطقه داشته باشند.