رمان مرشد و مارگریتای میخاییل بولگاکف که چهار دهه قبل از سوی انتشارات فرهنگ نشرنو منتشر شده بود، با ویرایشی تازه از سوی همین ناشر روانه بازار شده است.

این رمان را عباس میلانی چهل سال قبل به فارسی برگرداند و تا سال گذشته بیش از ۲۳ بار تجدید چاپ شد. نکته قابل تامل این‌که این رمان در دو مقطع بعد از چاپ نخست تا قبل از سال ۱۳۶۹ و سپس از سال ۶۹ تا سال ۱۳۷۸، امکان انتشار نداشت و ۲۱ چاپ از این اثر مربوط به ۲۰ سال گذشته و بعد از سال ۱۳۷۸ است که در فضای نشر ایران گشایشی حاصل شد. ویرایش فارسی اثر را در چاپ نخست هوشنگ گلشیری انجام داد. در چاپ تازه، آن گونه که در مقدمه تازه میلانی آمده است، کتاب با متن روسی آن و نیز جدیدترین ترجمه انگلیسی، مقابله و بازنویسی شده است. میلانی در مقدمه خود بر چاپ تازه آورده‌است: «در طول این سال‌ها دو دوست-یکی که زبانش روسی بود و سال‌ها در ایران بنگاهی انتشاراتی داشت و دومی ایرانی که بیش‌تر از سه دهه در مسکو زندگی کرده- ترجمه من را با اصل روسی مقایسه کردند. در نتیجه این مقایسه‌ها اطمینان پیدا کردم که ترجمه‌ام چندان متفاوت از ترجمه‌ای که براساس متن روسی صورت می‌گرفت، نبود.»(ص ۱۰) اما به رغم تمامی این مزایا هم ناشر و هم مترجم ترجیح دادند با اثری که این همه موفق بوده، حرفه‌ای‌تر برخورد کنند و برگردان ۴۰ سال قبل را مورد بازبینی قرار دهند.

مزیت ویرایش تازه رمان مرشد و مارگریتای آقای میلانی جدای از بازپیرایی کل متن و مقابله با ترجمه تازه انگلیسی و متن روسی اثر، اضافات دیگری هم داشته است. به نوشته ناشر، مترجم تلا‌ش کرده یادداشت‌های پرشماری به این ویراست اضافه کند‌ که این یادداشت‌ها به درک بهتر بعضی ابهامات داستان و نکات مغفول‌مانده‌اش یاری می‌رساند.

ویرایش تازه اما تنها از منظر ترجمه و بازپیرایی محتوایی تغییر نکرده است، بلکه ناشر سعی کرده در ظاهر کتاب نیز تغییراتی دهد که عملا کتاب را حیاتی تازه ببخشد. نمونه آن تصاویر کمتر دیده‌شدهٔ کتاب است که از سری نقاشی‌های پاول اورینیانسکی است و نقاشی روی جلد نیز از مجموعهٔ ایوان کولیک دربارهٔ این رمان انتخاب شده است. هم‌چنین کتاب در دو نسخه شومیز (جلد نرم) و گالینگور با روکش (جلد سخت) منتشر شده است. از مقایسه تعداد صفحات نشر پیشین (۴۴۳) تا نشر کنونی (۵۵۲) می‌توان دریافت که رمان در ترجمه تازه بازنگری اساسی شده و حواشی و توضیحات بسیاری به پانوشت‌ها اضافه شده است.

چرا رمان مرشد و مارگریتا مهم است؟

رمان مرشد و  مارگریتا ساختاری متفاوت و نو دارد. داستان رمان در سه ساحت مختلفِ درهم‌تنیده رخ می‌دهد که در انتهای رمان به انسجام می‌رسند. شرح وقایع سفر شیطان به مسکو، سرنوشت پونتیوس پیلاطس و تصیلب مسیح و داستان عشق مرشد و  مارگریتا، اجزاء سه‌گانه رمان‌اند. این داستان‌ها در دو زمان تاریخی رخ می‌دهند: یکی زمان عیسی مسیح در اورشلیم و دیگری زمان حکومت استالین در مسکو. وقایع زمان اورشلیم از صبح چهارشنبه هفته عید فصح می‌آغازد و تا غروب شنبه ادامه دارد. وقایع اصلی داستان‌های مسکو نیز حدود هفتاد ساعت، یعنی از بعدازظهر چهارشنبه تا صبح یک‌شنبه را در برمی‌گیرد.

میلانی در مقدمه ویراست دوم، ضمن تاکید بر نکته‌سنجی‌ها و طنز بی‌زمان رمان می‌گوید: «اثر به شکلی کم‌بدیل از زشتی‌ها، خودفریبی‌ها و زیان‌های ادبی و عاطفی رژیم‌های جبار و توتالیتر پرده بر‌می‌دارد. نشان می‌دهد که این رژیم‌ها هر کجا که باشند… چه شوروی زمان استالین، چه نسخه‌بدل‌های دیگرش… همه جزمیاتی مشابه دارند و عنادی آشتی‌ناپذیر با فکر و خلاقیت آزاد. به طنزی تلخ و با ژرف‌نگری خوش‌بینانه، هم جنس توان‌مند این رژیم‌ها را شرح می‌دهد و هم جوهر بسیار شکننده آن‌ها را. پس مرشد و  مارگریتا، هم آینه روزگار جباریت است و هم روایتی از تقابل روح سرکش هنر و تلاش بالمآل ناکام سرکوب‌گر جبّار در سرکوب این مقاومت.» (ص هفت)

عباس میلانی به عنوان مترجم، سخت دل‌بسته ادبیات انگلیسی و به خصوص آثار ویلیام شکسپیر است اما در همان دورانی که این کتاب ترجمه می‌شد، او گرایش‌هایی در نقد مارکسیست و به خصوص نظام استبدادی و توتالیتر شوروی کمونیستی داشت و مجموعه ۳ جلدی «جریان‌های اصلی در مارکسیسم، برآمدن، گسترش و فروپاشی» اثر لشک کولاکوفسکی، فیلسوف و متفکر لهستانی از جمله این تلاش‌ها بود که در همان سال‌ها صورت گرفت. اگر چه چاپ این اثر دو دهه بعد به بازار کتاب آمد.

ترجمه‌های تازه از رمان‌های کلاسیک جهان

 نگاهی به تاریخ ترجمه آثار شاخص ادبی ایران نشان داده که این آثار برای هر دوره‌ای باید برگردان تازه‌ای را شاهد باشند تا خود را با تحولات زبانی روز سازگار کنند. نمونه آن آثار بزرگانی چون تولستوی، داستایوفسکی، چخوف، بالزاک، استاندال، جین‌آستین و … بود که در یکی دو دهه اخیر برگردان‌های تازه و معتبرتری از ترجمه‌های گذشته آن‌ها منتشر شده است. ترجمه‌های سروش حبیبی، صالح حسینی، مهدی سحابی، رضا رضایی و… نمونه‌هایی تازه از این آثار است که در دو دهه گذشته از سوی ناشران برجسته‌ای چون نیلوفر، مرکز، نی و غیره به بازار کتاب عرضه شده‌اند.

مهدی سحابی که بعد از دو دهه ویراست تازه‌ای از رمان معروف مارسل پروست (در جست و جوی زمان از دست رفته- نشر مرکز) را منتشر کرد، از معدود مترجمانی است که خود بازپیرایی ترجمه گذشته‌اش را انجام داد و عباس میلانی نیز نمونه‌ای دیگر از مترجمانی است که خود به صرافت ویرایش و بازپیرایی ترجمه گذشته‌اش برآمد.

هشت ترجمه از مرشد و مارگریتا

قاعده نشر ایران این گونه است که اگر اثری پرفروش شود، ناشران دیگر به سراغش می‌روند و به چاپ آن مبادرت می‌ورزند. مرشد و  مارگریتا نیز تحت همین قاعده اقتصادی و فروش فوق‌العاده آن، ناشرانی را به وسوسه انداخت تا به سراغ این اثر بروند. برابر گزارش خانه کتاب ایران (بانک اطلاعات کتاب کشور) هشت ترجمه از این کتاب در بازار نشر ایران در دسترس است. به دلیل نبود قانون حق مؤلف و پدیدآورنده در ایران، ناشرانی به سراغ این گونه آثار می‌روند که بیش از کار فرهنگی به دنبال منافع اقتصادی ناشی از انتشار آن هستند. اما این که تا چه اندازه این متن‌های دوباره ترجمه‌ شده، به متن اصلی وفادار است و تا چه میزان رونویسی و تغییر جملات ترجمه اول است؛ امری سخت و دشوار است و اثبات آن نیز تقریبا ناممکن، و باید منتقدان ترجمه نظر دهند است. میلانی نیز در مقدمه خود کنایه‌ای ظریف به سایر مترجمان زد. او ضمن این‌که از منتقدان خواست تا روایت‌های مختلف فارسی از این کتاب را مقایسه کنند، به آن‌ها توصیه کرد تا «چند و چون وفاداری به متن و رونویسی از ترجمه‌های دیگر را روشن کنند.» (ص ده)

در میان مترجمان سه فرد شناخته شده‌ترند. نخست بهمن فرزانه که ترجمه‌اش از رمان معروف مارکز (صد سال تنهایی) شهرتی برای او به ارمغان آورده و مترجمی شناخته شده است و دیگر کتاب‌های او نیز اعتباری برای او ایجاد کرده است. آقای فرزانه که بهمن‌ماه ۹۲ درگذشت، در میزگردی که آبان ۸۷ در نشر ثالث برگزار و گزارش آن در خبرگزاری ایبنا آمده: «به راحتی برخی از کتاب‌های خودش را زیر سؤال برد و آن‌ها را آثار ضعیفی دانست که به اصرار ناشر مجبور به ترجمه آن شده است.» اثر او را انتشارات امیرکبیرِ بعد از دوران عبدالرحیم جعفری، برای ترجمه سفارش داد. مترجم شناخته شده دیگر مرشد و  مارگریتا، پرویز شهدی است که از متن فرانسه اثر را برگردانده است. متن فرانسه‌ای که به نوشته آقای میلانی در مقدمه چاپ اول کتابش، ۲۵ صفحه حذف شده کتاب را به دقت در سراسر کتاب مشخص کرده است و سومی حمیدرضا آتش برآب که کتاب را از زبان روسی به فارسی برگردانده است.

اما علاوه بر‌آقای آتش برآب، ناشران شناخته شده نیز در پی برگردان اصل این اثر از زبان روسی از سوی یک مترجم قابل اعتماد و شناخته شده بودند. خبرگزاری کتاب از قول مترجم روسی نقل کرده که «چند نشر سرشناس بارها به او پیشنهاد ترجمه این اثر را داده‌اند؛ اما او نپذیرفته است؛ چراکه اعتقاد داشته عباس میلانی به قدری این کتاب را خوب ترجمه کرده است که دیگر نیازی به ترجمه مجدد این کتاب حتی از زبان روسی نیست. او می‌گفت میلانی در ترجمه این کتاب و در پیدا کردن اسامی کتاب مقدس به قدری موفق عمل کرده است که هر کسی از پس این کار برنمی‌آید.»

چهار مترجم دیگر در بازار ترجمه‌های رمان ایران چندان شناخته شده نیستند و حتی این گمان می‌رود که یکی دو تن از آنان نام حقیقی نباشند و مشمول همان رونویسی از دست مترجمان دیگری شوند که میلانی به طعنه از آنان یاد کرده است. بازار بی‌دروپیکر نشر ایران بیش از ده هزار ناشر ثبت شده دارد که تنها ۵ درصد این ناشران فعالند.

اما به رغم وجود هشت ترجمه از این کتاب، برگردان فارسی عباس میلانی تقریبا بی‌رقیب ماند و تا سال گذشته ۲۳ بار تجدید چاپ شد.

مرشد و مارگریتا در جهان نشر

اما رمان مرشد و مارگریتا تنها در ایران نیست که با اقبال روبه‌رو شده است. کتاب در همان زمانی که در سال ۱۹۶۵ در روسیه منتشر شد، استقبالی عجیب از آن شد به نحوی که به نوشته آقای میلانی «۳۰۰ هزار نسخه از آن چاپ شد که ۲۶ هزار نسخه آن به خارج صادر شد و تمام نسخه‌های توزیع ‌شده در شوروی یک‌شبه تمام شد و کتاب نزدیک به صد برابر قیمت روی جلد خریدوفروش می‌شد.» )پانوشت صفحه یک، مقدمه چاپ نخست). در همین پانوشت آمده که «یکی از محققین آمریکایی، فهرستی از کتب و مقالاتی که درباره بولگاکف به زبان انگلیسی نوشته شده گرد آورده است. در این فهرست، ۱۱۰۰ کتاب و مقاله ذکر شده که از این میان، بیش از صد کتاب و مقاله تنها در نقد مرشد و مارگریتاست.»(همان ص یک).

 پیش‌بینی می‌شود با توجه به نام عباس میلانی که در دو دهه گذشته با دو کتاب تالیفی «معمای هویدا» و «نگاهی به شاه»، به نویسنده‌ای پراقبال در میان ایرانیان شهرت یافته، ویراست تازه اثر نیز هم‌چنان پرفروش شود و تهیه این رمان کلاسیک، مجددا در سبد خرید ایرانیان قرار گیرد.

مرشد و مارگریتا/نویسنده: میخاییل بولگاکف/ ترجمه: عباس میلانی/ ناشر:فرهنگ نشرنو/۵۵۲ صفحه،جلد شومیز:۸۰ هزار تومان/ جلد گالینگور: ۹۵ هزار تومان