صبح روز گذشته، دوشنبه ۹ تیر ۱۳۹۹، دادستان نظامی استان تهران، غلام‌عباس ترکی جزئیاتی از دلایل و عوامل دخیل در ساقط شدن هواپیمای اوکراینی توسط یک سامانه پدافندی تور ام۱ متعلق به نیروی هوافضای سپاه پاسداران را برای خانواده‌های قربانیان و همچنین رسانه‌ها شرح داد که همگی دال بر تایید اشتباه انسانی ناشی از ضعف در فرماندهی و کنترل و همچنین کمبود آموزش پرسنل پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. عواملی که نه تنها سبب ساقط شدن پرواز پی اس ۷۵۲ (PS752) و کشته شدن ۱۷۶ سرنشین آن شده است، بلکه پیشتر در سال ۱۳۹۰ نیز جان دو افسر نیروی هوایی ارتش ایران را در بوشهر گرفت. در این مقاله به بررسی سابقه ساقط شدن هواپیماهای خودی توسط سپاه پاسداران و همچنین عوامل دخیل در آن به‌خصوص در رابطه با سانحه هواپیمای اوکراینی می‌پردازیم.

سابقه شلیک به خودی در طول جنگ

سابقه شلیک به هواپیماهای خودی در ایران به ماه‌های نخستین جنگ ایران و عراق باز می‌گردد. ناهماهنگی بین نیروهای نظامی و یگان‌های عملیاتی نیروهای مسلح، عدم نظم کافی ناشی از برکناری و تصفیه فرماندهان با تجربه در ماه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ و عدم استفاده از کدهای شناسایی دوست از دشمن (IFF) توسط هواپیماهای نظامی و عدم وجود گیرنده‌های آن در یگان‌های پدافندی باعث شد تا بسیاری از هواپیماها و هلیکوپترهای نیروی هوایی ارتش و هوانیروز توسط توپ‌های ضد‌هوایی ۲۳ و ۳۵ میلیمتری، موشک‌های زمین به هوای هاک (Hawk) موشک‌های دوش‌پرتاب و حداقل در یک مورد توسط موشک‌های هوا-به-هوای شلیک شده از جنگنده‌های خودی ساقط شوند و در اکثر موارد خدمه‌شان جانشان را از دست بدهند.

از موارد معروف آن می‌شود به سانحه برای هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰اچ (C-130H) نیروی هوایی ارتش به خلبانی سرهنگ نصرت‌الله آقایی که از ماهشهر به کرمانشاه جهت انتقال مجروحین در تاریخ ۱۷ دی ۱۳۵۹ پرواز کرده بود اشاره کرد که در این راستا همه خدمه هواپیما از جمله خلبان جان خود را از دست دادند. نمونه دیگر برای یک فروند هواپیمای آمبولانس هوایی جت فالکن ۲۰ نیروی هوایی در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۶۵ رخ داد آن هم در نزدیکی پایگاه هوایی امیدیه که در جریان آن خدمه هواپیما سروان اسدالله فرهمند‌فر و سرهنگ محمود یارپرور پس از سقوط هواپیمای‌شان سوختند و کشته شدند. دلیل مورد اصابت واقع شدن هواپیمای‌شان نیز اشتباه گرفته شدن آن با یکجنگنده  میراژ اف۱ عراقی از سوی خدمه یک سایت توپ ضد هوایی اورلیکن ۳۵ میلیمتری (Oerlikon 35mm) نیروی هوایی ارتش بود.

غیر از دو مورد فوق الذکر، حداقل ۹ هواپیمای دیگر نیروی هوایی ارتش که همگی از نوع جنگنده بمب افکن و رهگیر بودند نیز در طول جنگ توسط پدافند خودی ساقط شدند که از این میان می‌شود به سانحه‌ای برای یک فروند اف-۴ئی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) اشاره کرد که در روز ۲ مهر ۱۳۵۹ به خلبانی سروان احمد علی شیرچی و ستوان یکم سید محمد موسوی اشاره کرد که پس از بمباران نیروهای عراقی در مسیر بازگشت به بوشهر توسط پدافند خودی مورد هدف واقع شد و پس از دست رفتن کنترل در حوالی بندر هندیجان در سواحل غربی خلیج فارس ساقط و منهدم می‌شود. در یک مورد دیگر برای یک جنگنده مشابه که در حال انجام ماموریت گشت هوایی برفراز گیلان‌غرب در تاریخ ۲۳ مهر همان سال بود، هواپیما پس از اصابت موشک دوش پرتاب سهند ۳ آتش گرفته و خلبانانش سروان عباس تویه درواری و ستوان‌یکم عباس اکبری مجبور به خروج اضطراری و ترک آن می‌شوند.

شلیک به هواپیماهای خودی توسط تور ام-۱ های سپاه

در حالی که نیروی هوایی ارتش به دنبال کسب تجربه در طول ۸ سال جنگ به رویه مورد اشتباه قرار دادن هواپیماهای خودی پایان بخشید، نیروی هوایی سپاه پاسداران به علت نبود تجربه و ضعف در مدیریت و فرماندهی اقدام به شلیک موشک زمین به هوا به سمت هواپیماهای ایرانی و در شماری از موارد حتی سرنگونی آنها کرده است که پس از خریداری و دریافت سامانه های پدافندی برد کوتاه تور ام-۱ به علت برخی از ضعف‌های این سامانه‌ها در حین عملیات در شب، این خطاها بیش از پیش افزایش یافته و در نهایت منجر به ساقط شدن حداقل دو فروند هواپیمای خودی شده است.

در سال ۱۳۸۴ تعداد ۲۹ پرتابگر تور ام-۱ از روسیه خریداری و در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ تحویل نیروی هوایی سپاه پاسداران گردید تا از آنها جهت محافظت از اماکن و تاسیسات مهم و راهبردی استفاده شود. به علت ضعف آموزش و کمبود تجربه و همچنین ضعف‌های این سامانه و نبود تعداد کافی آنها جهت تشکیل سایت‌های دائمی پدافندی مجهز به رادارهای هشدار زودهنگام، مواردی از شناسایی اشتباه اهداف پروازی و شلیک به سمت هواپیماهای خودی توسط آنها رخ داده است.

بر اساس گزارش‌های محرمانه پنتاگون، در تیر ماه ۱۳۸۶ خدمه یک سامانه تور ام۱ سپاه به اشتباه به سمت یک هواپیمای مسافربری اقدام به شلیک یک تیر موشک زمین به هوا می‌کنند که به علت ارتفاع بسیار زیاد آن به هدف برخورد نمی‌کند. در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، یک سامانه تور ام۱ دیگر به سمت یک پهپاد شناسایی ایرانی و یک هواپیمای مسافربری شلیک می‌کند که باز هم به‌خیر می‌گذرد. در همان ماه، همان سامانه پدافندی به سمت یک جنگنده رهگیر اف-۱۴اِی (F-14A) نیروی هوایی ارتش اقدام به شلیک موشک می‌کند که باز هم به هدف به علت خارج بودن از برد حداکثری موشک‌های شلیک شده این سامانه به آن برخورد نمی‌کند.

در راستای کاهش میزان خطا در شناسایی اهداف توسط سایت‌های پدافندی نیروی هوایی سپاه که از سال ۱۳۸۸ با اضافه شدن بخش فضایی به آن هوافضا نام گرفته بود، شبکه یکپارچه پدافندی کشور توسط قرارگاه پدافندی خاتم الانبیاء تشکیل شد. اما بازهم در بهبود شرایط کمکی نکرد. به‌طوری‌که در تاریخ ۶ بهمن ۱۳۹۰، سه دقیقه پس از برخاستن یک فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴اِی تامکت نیروی هوایی ارتش به اشتباه توسط یک سامانه ضد‌هوایی مستقر در پایگاه هوایی کوثر نیروی هوافضای سپاه در نزدیکی بوشهر ساقط می‌شود.

این جنگنده از محل پایگاه ششم شکاری تاکتیکی در بوشهر به منظور تعقیب اشیاء پرنده ناشناسی که در نزدیکی و یا برفراز جزیره خارک به پرواز در آمده بود. پس از برخورد موشک زمین به هوای شلیک شده توسط سپاه، این هواپیما در آسمان منفجر و خلبان آن سرگرد علیرضا کریمایی و سروان مصطفی فصیحی در دم جان باختند. پس از سانحه، تیم بررسی سانحه نیروی هوایی ارتش، برخورد موشک پدافندی سپاه را از عوامل سانحه معرفی کردند، اما هرگز نیروی هوافضای سپاه مسئولیت این امر را بر عهده نگرفت.

ساقط شدن هواپیمای اوکراینی

در ۰۶:۱۹ صبح روز ۱۸ دی ۱۳۹۸، یک سامانه تور ام۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران اقدام به مورد هدف قرار دادن یک فروند هواپیمای مسافربری بوئینگ-۷۳۷-۸کِی وی (Boeing 737-8KV) پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمای اوکراینی کرد که در جریان آن ۱۷۶ نفر جان باختند. اگرچه مقامات جمهوری اسلامی از پذیرش این اشتباه سرباز زدند، اما سرانجام ستاد مشترک نیروهای مسلح و سپس فرماندهی نیروی هوافضای سپاه پاسداران به نقش یک سامانه تور ام۱ این نیرو در ساقط کردن این هواپیما اعتراف کردند. در ابتدا از سوی آنها بهانه‌هایی غیر قابل قبول مطرح شد تا بر اشتباه انسانی دخیل در بروز این سانحه سرپوش گذاشته شود. به عنوان مثال ادعای تغییر جهت هواپیما به سمت سایت موشکی پیش از ساقط شدنش و یا اقدام جنگ الکترونیک از سوی ایالات متحده توسط سرتیپ امیرعلی حاجی‌زاده که همگی سریعا توسط کارشناسان نظامی (و نویسنده این گزارش) بر اساس دلایل علمی، تخصصی و شواهد موجود رد شدند.

سرانجام روز گذشته، دادسرای نظامی استان تهران با پذیرش آنکه اشتباه نه فقط پرسنل رده پایین و کاربران سامانه، بلکه در میان فرماندهان نیروی هوافضای سپاه پاسداران در ساقط شدن اشتباهی هواپیمای اوکراینی دخیل بوده است سعی در آشکار کردن لایه‌های پنهان در رابطه با این سانحه کرد. از نظر نگارنده، حداقل دو مورد از ادعاهای مطروحه دادستان نظامی استان تهران قابل قبول است که شامل نبود دوربین حرارتی و سامانه تشخیص دوست از دشمن (IFF) در تور ام-۱ های موجود در ایران از جمله سامانه مورد نظر است که تصاویر موجود از این سامانه‌ها در ایران و اطلاعات منتشر شده توسط سازنده روسی این سامانه آن را اثبات می‌کند.

سامانه های تور ام۱ موجود در خدمت سپاه پاسداران تنها مجهز به یک دوربین تلویزیونی به نام ۹اس‌اچ۳۱۹ هستند که توانایی شناسایی بصری اهداف پروازی را در روز فراهم می‌کند. در حالی که سامانه های تور ام۱ ارتقا یافته و یا تور ام۲ که در ایران موجود نیستند به دوربین حرارتی (Thermal Camera) نیز مجهز هستند که نقش مهمی در شب هنگام جهت شناسایی اهداف بطور چشمی یا بصری بازی می‌کنند. اما این سامانه‌ها در ایران وجود نداشته و لذا در صورت پرواز هرگونه هواپیمای غیر نظامی در مجاورت سامانه، خدمه بی تجربه به راحتی ممکن است آن را به هواپیما یا موشک کروز متخاصم اشتباه بگیرند که در هواپیمای اوکراینی رخ داد.

به دلیل همین ضعف‌های برخی سامانه‌های پدافندی است که در بسیاری از کشورهای جهان، در مناطق مورد مناقشه یا درگیری نظامی، حریم هوایی بر روی هواپیماهای غیر نظامی بسته می‌شود تا از ساقط شدن ناخواسته آنها توسط سامانه‌های پدافندی جلوگیری شود. و سوانحی مشابه با ساقط شدن پرواز پرواز آی آر ۶۵۵ هواپیمایی ایران‌ایر توسط نیروی دریایی ایالات متحده در سال ۱۳۶۷ و یا پرواز ام اچ-۱۷ هواپیمای مالزی برفراز شرق اوکراین توسط نیروهای جدایی طلب مورد حمایت روسیه در سال ۱۳۹۳ تکرار نشود. متاسفانه به دلایل نامشخص، سران لشکری و کشوری از بستن حریم هوایی بر روی هواپیماهای غیر‌نظامی به دنبال حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد در عراق خودداری کردند و شرایط را برای بروز یک فاجعه و کشته شدن ۱۷۶ نفر از سرنشینان هواپیمای اوکراینی، فراهم کردند.