برخی جامعه شناسان کارکردگرا معتقدند در جوامع دین‌مدار نظم اجتماعی از طریق آیین‌های دینی استوار می‌شود و دین از دو رکن اساسی باورها و اعمال تشکیل‌شده است. در نبود احزاب و نهادهای سیاسی و مدنی نقش مراسم مذهبی پررنگ می‌شود. در این میان مراسم عاشورا چند مشخصه وجود دارد؛ از یک‌سو تنوع کنش‌های متنوع در قالب عزاداری، از سوی دیگر دامنه برگزاری آن در سراسر کشور در محله‌های شهری و روستایی را دربردارد و سومین ویژگی آن بازتولید انسان وابسته در چرخه حکومت دینی است. صنعت عزاداری محرم در ایران باوجود صد هزار هیئت ثبت‌شده تبدیل به صنعتی «سوپر برند» با میلیون‌ها تومان درآمد شده است و مانند کنسرت‌ها نیاز به تبلیغ و اطلاع‌رسانی، پیدا کردن یا کرایه سالن، سازمان‌دهی صوتی، فیلم‌برداری، پخت‌وپز و غیره دارد؛ اما استفاده از مناسک مذهبی چون محرم برای اهداف سیاسی در بزنگاه‌های تاریخی در ایران را شاید در این سخن خمینی بتوان یافت: «…. اگر این مجالس وعظ و خطابه نبود کشور ما پیروز نمی‌شد.»

کارکردهای مناسک مذهبی

در پژوهشی که در فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج در ۱۳۹۶ منتشرشده از هیئت‌های مذهبی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی قدرت نرم در نظام جمهوری اسلامی نام‌برده شده است که دارای کارکردهای اصلی و فرعی است. در این نوشته ادعاشده است که فرهنگ عاشورایی مهم‌ترین قدرت نرم فراملی شیعه و اسلام است و شاخصه‌های چون هیبت، شکوه، مخاطب عام و گسترده خیرخواهی و...دارد. خمینی در وصیت‌نامه خود بر «این مراسم سیاسی موجب وحدت بین مسلمین است…» تأکید کرده است.

مراسم عاشورا کارکردهای اجتماعی مانند پیوند، الگوپذیری، نظارت، کنترل اجتماعی و انسجام اجتماعی برای نظام دارد. این بدان معناست که چنین مراسمی نظام شخصیتی را درونی می‌کند، نوعی ارزش ایجاد می‌کند که «ایثار، مودت، ظلم‌ستیزی، یاری‌دادن به مظلوم» از مشخصات آن است؛ اما همه این‌ها در درون سامانه‌ای که خود را تولید و بازتولید می‌کند و به انسجام و تحکیم پایه‌های جمهوری اسلامی می‌انجامد، اتفاق می‌افتد. درنهایت انسان در این فرایند فرمان‌بردار است و از مجازات باید بهراسد به بازتولید پایه‌های قدرت در حکومت یاری می‌رساند.

هیئت‌های مذهبی به‌عنوان خرده نظام قوی در دستگاه تبلیغ

دسته‌های عزاداری در شکل جدید نخستین بار در سال ۳۵۲ قمری با پوشیدن جامه سیاه متداول شد. باقدرت گیری دولت صفویه به‌عنوان کشوری شیعه و مقتدر، آیین سوگواری محرم با سبک تازه‌ای از فعالیت به نام روضه‌خوانی، نمایش‌های تعزیه شکل گرفت. پس‌ازاین دوره هیئت‌های مذهبی به‌عنوان یک خرده نظام قوی در دستگاه تبلیغ مذهبی دوشادوش خرده نظام «روحانیت و حوزه» گسترش یافت. این مراسم در طی قرن‌ها بدون وقفه ادامه یافت تا آنکه بر اساس مدارکی که از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی منتشرشده است، در زمان پهلوی اول سکته‌ای در این مراسم رخ داد. در محرم ۱۳۱۰ شمسی درحالی‌که زنجیر زدن و دسته راه انداختن ممنوع بود. رضاشاه در تکیه دولت حضور یافت و روضه ساده‌ای خوانده شد. این سیاست‌ها در راستای شیوه‌های زندگی نوین و به فراموشی سپردن فرهنگ گریه و سوگواری بود.

صنعت عزاداری محرم

در ایران زمزمه‌هایی شنیده می‌شود که منابع مالی محرم باید صرف زیرساخت‌ها، بیمارستان، مدارس، ساخت‌وساز حاصل از سیل و زلزله شود. این دیدگاه استدلال می‌کند که نذری‌ها اسراف و توزیع ناعادلانه غذا بین مردم است. آمار سازمان تبلیغات اسلامی ۱۰۰ هزار هیئت رسمی ثبت‌شده در سراسر کشور را نشان می‌دهد. در تحقیقی که در تابستان ۱۳۹۶ منتشرشده است (۱)، تعداد هیئت‌ها ۹۱ هزار ذکرشده و این نشان از افزایش شمار آن‌ها حتی در چند سال گذشته دارد. تنها در کل استان تهران ۱۹ هزار هیئت مذهبی با حدود ۷ هزار مداح وجود دارد. این هیئت‌ها کمک‌های مالی از سازمان تبلیغات اسلامی دریافت می‌کنند که مانند همه امورات مالی در جمهوری اسلامی شفاف نیست. نهاد دیگری که به این هیئت‌ها کمک مالی می‌کند شهرداری تهران است که خبر ۸ میلیارد تومانی شهرداری به هیئت‌ها پارسال منتشر شد. بر اساس گزارش روزنامه ایران تنها برای دو شب تاسوعا و عاشورا هزینه صد پرس قیمه نذری به مبلغ ۷ میلیارد تومان می‌رسد. مهم‌ترین کالای اقتصادی در روز عاشورا مواد غذایی ازجمله برنج است. اکثر برنج‌های خارجی هندی و پاکستان مانده در طول سال که بفروش نرسیده در این دوره باقیمت‌های بالا فروش می‌رود. کالاهایی مثل قند و شکر و برنج در محرم دچار احتکار می‌شود. در محرم نه‌تنها مصرف ظروف پلاستیکی، کیسه‌زباله، سفره دو برابر می‌شود، بلکه بنا به گفته رحیم مقیمی، رئيس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان پلاستیک قیمت آن رشدی ۳۵ درصدی می‌یابد. این درحالی‌که است که او هشدار داده سفره‌های تیره‌رنگ و غیر شفاف باقیمت ارزان غیراستاندارد است و ضرر جانی دارد.

استفاده سیاسی از مناسک مذهبی و ترویج خرافات

قواعد اخلاقی اسلام همه جنبه‌های زندگی خصوصی و عمومی مردم را در برمی‌گیرد؛ بنابراین دخالت اسلام هم در حوزه خصوصی و هم حوزه عمومی اتفاق می‌افتد؛ یعنی جدایی بین دین و حکومت در اسلام وجود ندارد. کارکرد هیئت‌ها از لابه‌لای سخنان خمینی (۲) این‌گونه صورت‌بندی می‌شود: «تربیت انسان مطلوب اسلام، ایجاد روحیه مجاهدت، شهادت‌طلبی، سازمان‌دهی مردمی در مقابل ظالمان، ایجاد حاکمیت اسلام و حفظ نظام اسلامی و زمینه‌سازی برای آغاز نهضت‌های اسلامی.» همه ارزش‌های نهفته در این گفته‌ها در جهت اهداف سیاسی است، در جهت تربیت انسانی که فرمان‌بردار باشد، شهادت‌طلب در جهت ارزش‌های نظام اسلامی باشد، نظام را حفظ کند و تبلیغ همین نظام را در ورای مرزها بطلبد. از سوی دیگر خود پژوهشگران در جمهوری اسلامی از نگرانی در پیوند با خرافات گره‌خورده با مناسک عاشورا سخن می‌رانند، ازجمله «خرافه گرایی، رقابت شدید بین هیئت‌ها و گروه‌ها مذهبی، استفاده از روضه و مطالبی از قبیل نقل خواب‌ها که مستند نیستند، قمه‌زنی که مبنای دینی ندارد، استفاده از مدح‌ها و تمجیدهای بی‌معنا، مداحی‌های ریتمیک (عموماً به سبک ترانه‌های غربی) و حرکت‌های غیرمتعارف در قالب سینه‌زنی» (۳) این نگرانی‌ها نشان از خرافاتی دارد که این‌گونه مناسک با خود به همراه می‌آورد و اساس آن نه انسان خود بنیاد بلکه انسانی فرمان‌بردار است که همواره باید در ترس از مجازات باشد، حتی عدالت‌خواهی اسلامی نیز در ترس از مجازات نهفته شده و نه بر اساس خودآگاهی انسان خود بنیاد.

(۱) تدوین راهبردهای تقویت کارکردهای هیئت‌های مذهبی با رویکرد ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، نویسندگان عباس بابایی و احمد باصری اسلامی

(۲) فضیلت و آیین مجالس ذکر اهل‌بیت…. واحد پژوهش دفتر فرهنگی فخر الائمه، جمعی از نویسندگان، ۱۳۷۸

(۳) جمع‌بندی از پژوهش توسط عباس بابایی، احمد باصری اسلامی، مهدی ناظمی اردکانی و حجت‌الله مرادی در فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، ۱۳۹۶