از هنگام سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳ تا کنون ایران با درنظرداشت عراق به عنوان یک کشور شیعه، تلاش‌های خود را برای گسترش نفوذ در این کشور در دو مسیر موازی ادامه می‌دهد. بخش اول، تشکیل گروه‌های شبه‌نظامی شیعه و بخش دوم، رقابت با حوزه‌های علمیه نجف و تقویت اقتدار و نفوذ حوزه‌های قم در عراق.

اکنون با توجه به افزایش سن آیت‌الله علی سیستانی، مرجع شیعیان در نجف، پرسش‌هایی در مورد توانایی و حدود نقش ایران در روند انتخاب مرجع جدید مذهبی در نجف، انگیزه‌های تهران برای کنترل حوزه علمیه نجف و میزان فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی ایران در این امر و تأثیر آن در آینده عراق و اسلام شیعه، مطرح می‌شود.

البته تفاوت دیدگاه‌های مرجعیت عالی نجف و رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران، منجر به ایجاد دو جریان مذهبی مخالف در زمینه سیاست در مذهب شیعه شده است. شیعیان عراق از یک مکتب به اصطلاح فکری آرامی پیروی می‌کنند که مبتنی بر "رهنمونی و ارشاد" است، در حالی‌که آیت‌الله خمینی، خواستار تشکیل حکومت اسلامی شد و نظریه "ولایت فقیه" را مطرح کرد که تأثیرگذاری بسیاری در نهادهای دولتی پس از انقلاب در کشورش داشت.

پس از تهاجم آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، آیت‌الله سیستانی در تحولات سیاسی عراق نقش ایفا کرد، اما از نزدیک شدن به سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران خودداری کرد و این موضع‌گیری در موارد متعددی به وضوح آشکار است، اول: عدم همکاری با نوری المالکی، نخست وزیر پیشین عراق که رابطه بسیار نزدیکی با ایران داشت و تهران در انتخاب وی به عنوان به نخست وزیر نقش داشت، افزون بر آن‌که نوری المالکی سیاست گسترش روابط استراتژیک با ایران را دنبال می‌کرد. از سوی دیگر، آیت‌الله سیستانی از حیدر العبادی که مخالف حمایت ایران از نوری المالکی بود حمایت کرد، علاوه بر آن، مرجع نجف با صدور نامه‌ای از "حزب دعوت" خواست نخست وزیر جدیدی که مورد پذیرش ملت باشد را به عنوان جایگزین نوری المالکی معرفی کند.

دوم: حوزه علمیه نجف، نظریه ولایت فقیه را نپذیرفت، با آن‌که ایران پیوسته در صدد کاهش محبوبیت و اقتدار سنتی نجف است، مرجعیت عالی نجف نظریه ولایت فقیه مطلقه که توسط آیت‌الله خمینی تدوین و اجرا شده بوده را رد کرد، از این‌رو، دولت ایران همواره در تلاش برای سیاسی کردن حوزه نجف است و سعی می‌کند مراجع علمی نجف، نظام ولایت فقیه رهبری ایران را به رسمیت بشناسند.

سوم: در سال ۲۰۱۴، آیت‌الله سیستانی فتوای حمل سلاح به منظور مبارزه با داعش را صادر کرد؛ اما پس از این‌که شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران با استفاده از قدرت خود در صدد تضعیف دولت عراق شدند، نماینده آیت‌الله سیستانی در کربلا به صراحت اعلام کرد که این فتوا برای مشروعیت بخشیدن به تشکیل گروه‌های شبه‌نظامی نبوده بلکه هدف از آن حمایت از نیروهای امنیتی عراق بوده است.

چهارم: در سال ۲۰۱۷، آیت‌الله سیستانی از استقبال سید محمود هاشمی شاهرودی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران و ملاقات با وی هنگام دیدارش از عراق خودداری کرد.

در واقع، از زمان سقوط رژیم صدام حسین در عراق، ایران پیوسته در تلاش برای رقابت با حوزه‌های علمیه نجف بوده و سعی دارد اقتدار و نفوذ حوزه‌های قم را در عراق تثبیت کند. تهران می‌کوشد روابط فرهنگی و مذهبی میان ملت‌های ایران و عراق را گسترش دهد، به ویژه این‌که ایرانیان به زیارت اماکن مقدس شیعیان در عراق علاقه‌ بسیاری دارند و می‌خواهند برای بازدید از شهرهای مقدس کربلا و نجف آزادی ویژه‌ای داشته باشند. ایران همچنان سیاست‌های مذهبی هدفمندی را دنبال می‌کند تا شیعیان عراق را از روحانیون نجف دور کند. تهران برای دستیابی به این هدف و گسترش سیاست‌های مذهبی در عراق، راهکارهای متعدد سیاسی و نظامی را به کار گرفت که هدف از آنها تبلور یک پروژه مذهبی در عراق بود که منافع ایران را تأمین کند.

از سال ۲۰۰۳، تا به حال، تهران تلاش دارد نفوذ روحانیون بزرگ شیعه عراق مانند آیت‌الله سیستانی که اعتقادی به ولایت فقیه ندارد را کاهش دهد و سعی می‌کند قدرت و نقش مرجعیت نجف که برای نظام جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج عراق نگران کننده تلقی می‌شود را تضعیف کند، به ویژه این‌که حدود ۸۰ درصد از جمعیت شیعه جهان، آیت‌الله سیستانی را به عنوام مرجع تقلید می‌شناسند، نه رهبر جمهوری اسلامی ایران و فتواهای مرجعیت نجف برای میلیون‌ها پیرو شیعه که مالیات دینی (خمس) خود را به وی اهدا می‌کنند، عملا مقدس به شمار می‌رود. به همین دلیل، تهران از برخی روحانیون عراقی که نسبت به آیت‌الله سیستانی درجه مذهبی پایین‌تری دارند حمایت می‌کند تا از نفوذ سیستانی کاسته شود و زمینه جایگزینی وی با فردی طرفدار ایران، فراهم شود.

تهران برای گسترش نفوذش در عراق، اقدام به تأسیس مراکز مذهبی، مساجد و درمانگاه‌ها در نجف و بغداد کرد. از سال ۲۰۱۱، ایران سعی داشت یکی از چهره‌های مذهبی برجسته شیعه نزدیک به رژیم، یعنی آیت‌الله محمود هاشمی شاهرودی، روحانی ایرانی و رئیس سابق قوه قضائیه را برای جانشینی مرجعیت نجف آماده کند، اما وی حدود دو سال پیش درگذشت، اما به‌رغم آن، ایران تلاش‌های خود را برای بهره‌برداری از بعد مذهبی در عراق متوقف نکرد.

طبق گزارش رویترز، چندی پیش یکی از افسران ارشد نیروی قدس سپاه پاسداران ایران و پس از وی، اسماعیل قاآنی، فرمانده سپاه قدس اقدام به بازدید از یکی از مقدس‌ترین اماکن شیعه در کربلا کردند، هدف آنها از دیدار، بررسی ایجاد پروژه بزرگ ساختمانی توسط بنیاد کوثر، متعلق به سپاه پاسداران بود که ایالات متحده آن را تحت تحریم‌ها قرار داده است.

ایران به شدت سعی دارد نجف را به یک مرکز مذهبی با فعالیت‌های سیاسی تحت کنترل قم تبدیل کند و به به همین دلیل به طلاب حوزه علمیه نجف امتیازات ویژه و بورس‌های تحصیلی فراهم می‌کند، از همین‌رو، بسیاری از آگاهان بدین باورند که پس از مرگ سیستانی، حوزه علمیه نجف تحت کنترل حوزه علمیه قم قرار خواهد گرفت. قابل ذکر است که پیش از مرگ، محمود شاهرودی که برای جانشینی آیت‌الله سیستانی آمادگی می‌گرفت، دفتری در شهر نجف باز کرد و شروع به اعطای بورسیه به طلاب مدارس دینی و تأمین حقوق ماهیانه آنها کرد؛ سپس، دو دفتر دیگر در کربلا و بغداد افتتاح کرد و پروژه توسعه حرم امام علی در نجف به ارزش ۳۰۰ میلیون دلار انجام شد.

البته توسعه عتبات مقدسه به دلیل گردشگری مذهبی و همچنین ایجاد وابستگی میان دریافت‌کنندگان کمک‌ها و تهران، مزایای بسیاری را برای ایران فراهم می‌کند. این اقدام افزون بر آن‌که زیر ساخت‌های عراق را در شبکه زیرساخت‌های ایران ادغام می‌کند، پوششی برای تحرکات شبکه‌های اطلاعاتی ایران که در عراق فعالیت می‌کنند ایجاد می‌کند.

هرچند ایران برای کنترل روند جانشینی آیت‌الله سیستانی و حمایت حوزه علمیه قم برای رقابت با حوزه علمیه نجف، که تهران سعی دارد آن را تابع حوزه علمیه قم کند و به‌رغم تلاش‌های متداوم ایران برای توسعه عتبات مقدسه در عراق، نشانه‌های نارضایتی علیه ایران در عراق در حال افزایش است و رفتار ضد ایرانی شیعیان عراق یکی از چالش‌های است که تهران از سال ۲۰۰۳ تا کنون در مسیر گسترش نفوذش در عراق با آن روبه‌رو است.

درخواست آیت‌الله سیستانی از سازمان ملل برای نظارت بر انتخابات پارلمانی که برای سال آینده برنامه ریزی شده است، اقدامی است که برای ایران خوشایند به نظر نمی‌خورد و به همین دلیل روزنامه ایرانی"کیهان" که نزدیک به تندروهاست از دعوت سیستانی انتقاد کرد. در مقابل، تمام احزاب و طرف‌های رسمی و غیررسمی عراق در برابر انتقاد روزنامه کیهان واکنش نشان دادند و آن را توهین به ملت عراق تلقی کردند.

در یک تحول دیگر، «حشد عتبات» وابسته به آیت‌الله سیستانی در کنفرانسی که از دوم تا چهارم دسامبر جاری در کربلا برگزاری کرد، خروج خود را از حشد شعبی و پیوستن به نیروی مسلح عراق که تحت کنترل مستقیم نخست وزیر عراق است، اعلام کرد و در نتیجه، یگان‌های وابسته به مرجعیت نجف از جمله "تیپ ابو الفضل العباس"، "گردان‌های امام علی"، "گردان‌های انصارالمرجعیه" و "گردان‌های علی اکبر"، از حشد شعبی جدا شده و به نیروهای دولت پیوستند.

البته هدف از این اقدام، تلاش برای جدایی میان نهادها و گروه‌های حامی دولت عراق و جناح‌های دیگری است که به دنبال تحقق منافع ایران هستند. تردیدی نیست که حوزه نجف سعی در محافظت از استقلال خود که به بقای دولت عراق و استقلال نسبی آن از ایران مرتبط است، دارد؛ در حالی‌که جناح‌ تندرو ایران، به عراق به عنوان بخشی از یک منطقه گسترده در قلمرو پروژه منطقه‌ای خود نگاه می‌کند.

از سوی دیگر، هرچند تهران با شتاب بسیاری تمایل به عقد قراردها و گسترش همکاری نظامی و تسلیحاتی با نیروهای عراقی دارد، به ویژه پس از خروج آمریکا از عراق، بغداد با درنظرداشت احتمال افزایش نگرانی ایالات متحده نسبت به توسعه همکاری‌های نظامی بیشتر با تهران، به پیشنهادهای همکاری ایران با خونسردی و احتیاط پاسخ می‌دهد. افزون بر آن، گسترش روابط میان عراق و عربستان سعودی منجر به کاهش نفوذ ایران در عراق می‌شود و همان‌گونه که در مقاله قبلی توضیح دادیم، هر گامی که عربستان سعودی در راستای گسترش همکاری با عراق بردارد، روابط ایران با عراق را تضعیف می‌کند؛ بدین ترتیب، نباید تأثیر نفوذ مذهبی ایران در عراق، فراتر از آن‌چه هست بزرگنمایی شود.