پژوهشگران بریتانیایی و دیگر کشورها موفق شده‌اند اسرار گم شده یکی از مهمترین بناهای جهان را کشف کنند.

بیش از یک دهه پژوهش دقیق، اسرار طرح اصلی شبکه زیرزمینی بزرگترین بنای تاریخی اروپا، کلیسای پیشین ایاصوفیه (که اکنون مسجد ایاصوفیه در استانبول است) را کشف کرده است. ایاصوفیه مدت هزار سال بزرگترین ساختمان سنتی و مورد استفاده در جهان بود.  

این پژوهش‌ها برای نخستین بار نقشه محوطه اصلی کلیسا را که در قرن ششم میلادی بنا شده به همراه شبکه‌ای متشکل از یک کیلومتر تونل و حفره در زیر آن بنای عظیم کشف کرده است.

این اکتشافات جدید نه تنها ازمنظر معماری، بلکه از دید تاریخ سیاسی و مذهبی  نیز مهم است، زیرا ایاصوفیه یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی جهان است. 

ایاصوفیه در اصل به عنوان نماد یک فلسفه سیاسی، از جمله اتحاد کلیسا و حکومت، بنا شد که هنوز هم به شکل ترکیبی از قدرت سیاسی و ایدئولوژیک برمناطقی از جهان مسلط است. 

ایاصوفیه درحکم  مظهر قدرتمندی از نگرش سیاسی و شکل متحدتر حکومتی بنا شد که سازنده آن، ژوستینین (اول)، از فرمانروایان آخرین دوره‌‌های روم و شکوفایی تمدن بیزانس، بر آن امپراتوری تحمیل کرد. 

ژوستینین اول یکی از بزرگترین امپراتوران روم بود که تنها دو نسل پس از سقوط بخش اروپای غربی این امپراتوری نظام سیاسی مرکزی خود را در کشورش تحکیم کرد و کلیسای ایاصوفیه به دستور او ساخته شد. در دوران حکومت او تنها مناطق اروپای شرقی و بخشی از امپراتوری خاورمیانه در کنترل پادشاهی‌های تحت‌الحمایه دولت مرکزی بودند.

در نتیجه، نظام حکومت تازه پا گرفته ژوستینین به جنبه‌هایی از تاریخ آتی اروپای شرقی شکل داد که در اروپای غربی که هنوز بر اساس جدایی کلیسا و حکومت اداره می‌شد و سیاستش بیشتر پلورالیستی و کمتر مرکزی بود، شکل نگرفته بود.

کشفیات جدید در ایاصوفیه نشان می‌دهد که کلیسای جامع ژوستینین بخشی از یک رشته بناهای پیچیده‌تر در قلب قسطنطنیه (استانبول کنونی)، پایتخت امپراتوری روم (بیزانس) بود که اغلب به آن «روم دوم» اطلاق می‌شد.  

پیش از این اکتشافات، از  خود کلیسا گذشته، تنها در مورد دو ساختمان دیگر در محوطه این بنا شواهدی عینی وجود داشت. اما عملیات اکتشافی تیم مشترک باستان‌شناسان به رهبری کارشناسان بریتانیایی و چک، نشان داده است که با احتساب ایاصوفیه، پنج بنا در این محوطه وجود داشته است. 

ساختمان‌های تازه کشف شده عبارتند از:

- کاخ بزرگی که امپراتور ژوستینین برای ارشدترین مقام کلیسای امپراتوری خود، رهبر کلیسای قسطنطنیه، بنا کرد.

- تعمیدگاه بزرگ – بنای باشکوهی که جانشینان ژوستینین کودکان (و اغلب امپراتورهای آینده) را در آن غسل تعمید می‌دادند.

- اتاق شورای مقامات ارشد کلیسا – محلی که در آن مهمترین تصمیمات مذهبی مسیحیت و دیگر تصمیم‌ها (از جمله تصمیم مهم تاریخی افزایش وجهه مذهبی مریم مقدس) اتخاذ می‌شد. این بنا همچنین محل کتابخانه بزرگ کلیسا بود. 

باستانشناسان همچنین یک دیوارنگاره، دو قطعه کاشی‌کاری، و ورودی بزرگ به مجموعه کلیسا را کشف کرده‌اند که پیشتر از وجود آن اطلاعی دردست نبود.

پرفسور کن دارک، استاد دانشگاه ردینگ، می‌گوید: «تحقیقات طولانی و دقیق ما، نخستین بار در طول پنج قرن گذشته حاوی شواهدی عینی است که نشان می‌دهد ایاصوفیه بخشی از یک مجموعه بزرگتر از بناهای مذهبی در قلب نظام امپراتوری بیزانس بوده است.»

پروفسور دارک که مولف کتاب مرجع «ایا صوفیه در متن» است، می‌افزاید: «در واقع، کلیسای جامع ژوستینین به عنوان نماد ایدئولوژیک مذهبی - سیاسی امپراتوری او ساخته شد.»

این تحقیقات باستان‌شناسی همچنین نخستین بار نشان می‌دهد که چگونه قدرت سکولار امپراتور با مراسم مذهبی ایاصوفیه ادغام شد. باستان‌شناسان در بخشی از کلیسای جامع که کمتر بازدید می‌شود، یک سنگ مرمر دایره شکل بنفش به قطر ۵۹ سانتیمتر کشف کرده‌اند که امپراتور ژوستینین و جانشینانش در لحظات مهم مراسم مذهبی روی آن می‌ایستاده‌اند.

اکنون تصور می‌شود که تعدادی از این سنگ‌های مرمر بنفش رنگ در نقاط مهم کلیسای جامع وجود داشته‌اند که از معادن مرمر متعلق به امپراتوری در مصر به قسطنطنیه آورده شده بوده است. به نظر می‌رسد که امپراتورهای بعدی بیزانس در حالی که کشیش اعظم مراسم مقدس را برگزار می‌کرد، به تداعی مراحل و تصاویر به صلیب کشیده شدن عیسی مسیح، از روی این سنگ‌ها عبور می‌کرده‌اند. 

تحقیقات باستان‌شناسان همچنین نخستین بار نشان می‌دهد که امپراتور ژوستینین سقف کلیسای جامع خود را با سنگ سفید پوشانده بوده است تا زیر نور آفتاب بدرخشد. هم در سنت یونانیان و هم رومیان، رنگ سفید نماد پاکی و معصومیت بوده است.  

اکتشافات جدید نشان می‌دهد که ایاصوفیه به معنای واقعی کلمه به منظور درخشش بر فراز پایتخت امپراتوری بیزانس بنا شده بوده است. به نظر می‌رسد که ژوستینین با تثبیت نظام حکومتی‌اش در ادغام دین و دولت، مصمم بوده است که کلیسا را چنان در قلب هویت امپراتوری بیزانس تحکیم کند که هرگز در دنیای سیاست غرب سابقه نداشته است.

آزمایش و تحلیل اکتشافات جدید، به‌ویژه در مورد دیوارنگاره‌های تازه کشف شده همچنان ادامه دارد، زیرا کارشناسان اخیرا متوجه دست‌نوشته‌های کارگرانی شده ‌ند که ۱۵۰۰ سال پیش این کلیسای جامع را بنا کرده بوده‌اند.

جدا از تحقیقات تیم مشترک کارشناسان بریتانیایی و چک، پژوهشگران اهل ترکیه نیز در کار اکتشاف سیستم معماری رومی‌ها در ایجاد تونل‌های عظیم زیر بنای کلیسا هستند.

بخش اعظم این شبکه زیرزمینی اکنون مملو از آب است که پروژه کشف آن را تنها از طریق تیم‌های غواصی ممکن می‌کند.

اکنون برآورد شده است که بیش از یک کیلومتر تونل و اتاق‌های مخفی در زیر ساختمان ایاصوفیه تعبیه شده بوده است که هنوز تمام آن‌ها کشف نشده‌اند.

برخی از باستان‌شناسان معتقدند که تعدادی از این اتاق‌ها آب‌انبار بوده است و برخی دیگر حدس می‌زنند که به عنوان عبادتگاه‌های زیرمینی و مقبره حفر شده بوده‌اند.

آب برای امور جاری محوطه کلیسای جامع ژوستینین، و نیز برای آبیاری باغ‌های زینتی و فواره‌های چشمگیر آن حیاتی بوده است. 

کلیسای جامع ایاصوفیه نماد ماهیت بلندپروازانه تحکیم مجدد قدرت ژوستینین بوده است و زاده یک بحران عظیم سیاسی که می‌رفت تا به سرنگونی امپراتور بینجامد.

در قسطنطنیه روم رقابت‌های شدید و اغلب خونینی میان هواداران دو تیم ارابه‌رانان در جریان بود که در قیاس، رقابت‌های امروز میان تیم‌های فوتبال را مسالمت‌آمیز جلوه می‌دهد.

از آن گذشته، هواداران تیم‌های ارابه‌ران اعتقادات و هویت‌های سیاسی متفاوتی داشتند: یکی طرفدار حکومت بود و در قیاس با آن، دیگری  کمتر از حکومت طرفداری می‌کرد. 

حدود پنج سال پس از آن که ژوستینین در سال ۵۲۷ میلادی بر تخت امپراتوری تکیه زد، این رقابت نهایتا به تلاش برای انقلابی انجامید که بخش اعظم مرکز قسطنطنیه (از جمله مسجد جامع) را سوزاند و انقلابیون یکی از مخالفان ژوستینین را به رهبری برگزیدند.

ژوستینین پس از آن، به ترغیب تئودورا، همسر فوق‌العاده‌اش، از فرار از پایتخت منصرف شد و تصمیم گرفت انقلاب را با بیرحمی هرچه بیشتر سرکوب کند. در آن ماجرا حدود ۳۰ هزار انقلابی و هواداران‌شان به قتل رسیدند و پس از آن ژوستینین دولتی به‌مراتب خودکامه‌تر در اتحاد با کلیسا برقرارکرد و در چارچوب اصول معماری بی‌سابقه‌ای، کلیسای جامع ایاصوفیه را بنا نهاد.

ایاصوفیه جدید (به معنای خرد الهی) از بسیاری جهات با سایر ابنیه‌ای که تا پیش از آن در عهد عتیق ساخته شده بود، متفاوت بود. 

نخستین تفاوت وسعت آن بود که حدود ۱۷۵ هزار متر مکعب را پوشش می‌داد.

تفاوت دیگر، مساحت چشمگیر آن است که  ۵۲۰۰ متر مربع از زمین باز را پوشش می‌دهد.

اکنون نخستین بار اکتشافات باستان‌شناسی به پژوهشگران امکان داده است تا شکل کلیسای جامع ژوستینین را بازسازی کنند و بُعد و اهمیت سیاسی فوق‌العاده آن را دریابند.