موسیقی ایرانی به‌خصوص آواز زنان که امروز در کنار رقص و حجاب بخش مهمی از تابو ایدئولوژیک و ممنوعیت‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران است، طی دوران اوج شکوفایی هنر ایرانی، در دهه‌های چهل و پنجاه چهره‌هایی جاودانه را معرفی کرد که یکی از این چهره‌ها هایده است.

در مورد هایده گفته شده «او جزء بی‌نظیرترین چهره‌های تاریخ موسیقی و صاحب آثاری ماندگار است که در زندگی ایرانیان طی بیش از نیم‌قرن خاطره‌سازی کرده است.»

سی ‌سال خاطره‌سازی پس از مرگ

مهم‌ترین نکته در مورد این نابغه صدا این است که از ۵۰ سال خاطره‌سازی او در موسیقی ایرانی، ۳۰ سال آن مربوط به دهه‌های پس از مرگ این هنرمند بوده، او در ۴۷ سالگی (۱۳۶۸) پس از نزدیک به یک دهه دوری از وطن در آمریکا، درگذشت.

هایده به دلیل قدرت صدا، خلاقیت در تلفیق موسیقی سنتی و پاپ و تنوع آثار، همچنین همکاری با آهنگ‌سازانی صاحب‌نام و خواندن ترانه‌هایی جاودانه ماندگار شده است.

او از کشفیات «علی تجویدی» است. تجویدی که خود در آغاز راه از شاگردان درویش خان، حسین یاحقی و ابوالحسن صبا بود، از نوازندگان بنام ویولن و سه‌تار و آهنگ‌سازی صاحب‌سبک در تاریخ موسیقی ایرانی است.

همکاری او با دلکش آغاز آهنگ‌سازی و خلق قطعاتی یگانه در و موسیقی ایرانی است و شاید باتوجه‌به شباهت توانایی صدای هایده به دلکش بوده که تجویدی کاشف این صدای ناب هم شده است.

هایده و مهستی دو نابغه از یک خانواده

نام اصلی هایده، معصومه است و خواهر دیگر او افتخار با نام هنری مهستی نیز جزء خوانندگانی است که در دهه چهل به شهرت رسیده و محبوبیتی میان علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی و آواز به دست آورد.

هایده در مورد چگونگی ورودش به عرصه موسیقی و تأثیر پذیرش از چهره‌های آن زمان در گفتگویی می‌گوید: «من خواندن آواز و تصنیف را از طریق رادیو و شنیدن صدای بانوی آواز ایران، خانم دلکش، آموختم. ولی بعد، وقتی تصمیم جدی گرفتم، برای شروع فعالیت هنری نزد استاد تجویدی، فرهنگ شریف و استاد عبادی آواز کار کردم و چند ماهی هم برای آقای ناصری خواندم. اما در اصل این چیزی ذاتی و خانوادگی بود که در وجود من بود و از راه گوش بهتر می‌توانستم یاد بگیرم.»

در میان هنرمندان متولد فروردین هایده چهره‌ای مشهور است. او کار هنری خود را با رادیو ایران آغاز کرد. در سال ۱۳۴۷ خواندن ترانه‌ای به نام «آزاده» که علی تجویدی استاد او، در سه‌گاه برایش آهنگ آن را ساخت و شعرش متعلق به شاعر بلندآوازه رهی معیری است، باعث آغاز مسیر جاودانگی وی شد.

صدای خاص و محکم

صدای خاص و محکم هایده در برنامه گل‌ها که پایه‌گذار آن داوود پیرنیا «مبدع تلفیق موسیقی و شعر» در ایران است، آثاری را از بانوی موسیقی ایرانی به ثبت رساند که هم مردم‌پسند بودند و درعین‌حال دارای ارزش هنری ویژه شدند.

اما آغاز مسیر خوانندگی هایده هموار نبوده است. او گفته که همسرش با خوانندگی او و پخش صدایش در رادیو مخالفت می‌کرد. با اینکه پدر این نابغه آواز، به موزیک ایرانی عشق می‌ورزیده و او از کودکی در چنین خانواده‌ای به شنیدن موسیقی عادت کرده بود، شرایط زندگی مشترک باعث شد چند سال از کار کناره بگیرد.

ممانعت همسر هایده از فعالیت او در رادیو باعث بیماری او شد. در این فاصله خواهر کوچک‌ترش مهستی با تشویق او فعالیت حرفه‌ای خود را آغاز کرد و به شهرت رسید. اما دو سال بعد هایده دوباره در مسیر آواز و موسیقی روانه شد.

آوازخوان یکتا

هایده در مورد چگونگی شکل گرفتن همکاری‌اش با رهی معیری و تجویدی پس از پایان خانه‌نشینی طی گفتگویی با صدای آلمان گفته است: «خواننده‌های خوش‌صداتری قبلاً بودند که مایل بودند این تصنیف را بخوانند، ولی خوب، خوشبختانه نصیب من شد و من، با این تصنیف قدم گذاشتم به کار هنری. شاید هم سببش این باشد که این تصنیف در من اثر بسیاری دارد. دلیل دیگرش را نمی‌دانم. به هر صورت شنوندگان خودشان قضاوت می‌کنند که این تصنیف، آهنگ و تنظیم ‌کردنش واقعاً چیزی است استثنایی و وقتی هم، خودم آن را می‌شنوم دگرگون می‌شوم.»

علی تجویدی نیز در مورد تجربه همکاری‌اش با هایده گفته است: «آزاده را شاید هیچ خواننده دیگری نمی‌توانست با چنین وسعت صدایی بخواند… هایده توانست تحولی در ترانه‌خوانی - و آوازخوانی ایجاد کند و تأثیر تازه‌ای در موسیقی سنتی به وجود بیاورد ...»

با پیروزی انقلاب ایران در سال‌های پایانی دهه پنجاه نخستین محدودیت‌های فرهنگی پس از انقلاب شامل هنرمندان زن شد. هایده در این زمان دوران اوج شهرت و اقبال هنری خود را تجربه می‌کرد. او که چند ماه پیش از انقلاب به لندن رفت بود دیگر به ایران بازنگشت و در سال ۱۳۶۱ راهی آمریکا شد تا فعالیت هنری خود را ادامه دهد.

هایده در اروپا و آمریکا نیز به‌سرعت مخاطبان بسیاری پیدا کرد. او صدایی گسترده و پالوده داشت و تسلط زیادی بر ردیف‌های آوازی ایرانی و بنیاد موسیقی اصیل داشت. همه این موارد باعث شد آثار تلفیقی او و تصنیف‌هایی که خوانده است، در رده قطعات یگانه موسیقی ایرانی قرار بگیرد.

در اوج موسیقی پاپ

برخلاف بعضی خوانندگان موسیقی سنتی که با رهاکردن این موسیقی و اجرای موسیقی تلفیقی و پاپ موفقیتی کسب نکرده و توفیق نیافتند، هایده در این مسیر موفقیت‌های بزرگی را تجربه کرد. تلاش او برای استفاده از آموزه‌های استادان موسیقی سنتی و تجربه‌اش در برنامه گل‌ها بیش از آنکه باعث شود وی فرصت خلق آثاری به‌یادماندنی در موسیقی ایرانی را از دست بدهد، باعث ساخته‌شدن زیباترین قطعات موسیقی تلفیقی و پاپ شد.

هایده طی دهه پنجاه با قطعات «سوغاتی» و «بزن تار» و در سال‌های مهاجر با قطعات «شانه‌هایت» و «ای یار من» آثاری جاودانه را آفریده است.

همکاری با نوابغ موسیقی ایرانی

همکاری نابغه آواز و موسیقی ایرانی با آهنگ‌سازان بنام مانند همایون خرم، در برنامه گل‌ها و فریدون خشنود، جهان‌بخش پازوکی، محمد حیدری و انوشیروان روحانی فصل‌هایی به‌یادماندنی در موسیقی ایرانی است.

بانوی آواز در حالی روز ۳۰ دی‌ماه ۱۳۶۸ و بعد از اجرای کنسرت در باشگاه کازابلانکا در حومه سانفرانسیسکو، براثر سکته قلبی درگذشت که پیش از آن نیز سکته خفیف دیگری کرده بود و دکتر او را از پرواز طولانی و اجرا بر روی صحنه باتوجه ‌به شرایط جسمی و بیماری منع کرده بود.

اما به‌هرحال هایده که پس از انقلاب خانه مجللش در خیابان جردن توسط حکومت اسلامی مصادره شده و مسیری طولانی را برای ساختن دوباره زندگی و جایگاه خود در اروپا و آمریکا طی کرده بود، ترجیح داد در اوج زندگی کند و کار هنری خود را به پایان برساند.