شتاب تهران و واشنگتن و تمایل آن‌ها برای پایان دادن به بحران توافق هسته‌ای و دستیابی به تفاهمی در مورد سازوکار فعال سازی مجدد برجام و پذیرش شروط متقابل برای بازگشت هر یک از آن‌ها به تعهدات قبلی که در چارچوب گروه ۵+۱ توافق شده بود، پرسش‌های بسیاری را مطرح می‌کند.

سفر رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به تهران در ۲۰ ماه فوریه گذشته، درست یک روز قبل از لازم الاجرا شدن تصمیم ایران در مورد متوقف کردن پروتکل الحاقی و بازرسی سرزده بازرسان آژانس از تأسیسات هسته‌ای و عدم ارائه اطلاعات ضبط شده توسط دوربین‌های مداربسته، مشخص شد که همه طرف‌های ذیدخل در توافق هسته‌ای تنها سه ماه فرصت دارند و این آخرین مهلت توافق شده بین گروسی و ایران برای آغاز انتقال به مرحله راه حل‌های عملی برای پایان دادن به بحران الزامات و شروط متقابل میان واشنگتن و تهران است. به عبارت دیگر، این توافق‌نامه که در ۲۱ فوریه اعلام شد، فرصت سه ماهه‌ای را به تلاش‌های دیپلماتیک گروسی فراهم کرد که وی قصد دارد با گروه ۵+۱، به ویژه ایالات متحده، عضو خارج شده از توافق، انجام دهد. در نتیجه، واشنگتن اقدام به لغو تحریم‌های اِعمال شده پس از خروج آمریکا از برجام خواهد کرد و تهران در ازای آن، اطلاعات ضبط شده را در اختیار آژانس قرار خواهد داد و در صدد اجرایی کردن تمام تعهدات ذکر شده در توافق هسته‌ای خواهد شد.

البته پایان یافتن مهلت سه ماهه در ۲۰ ماه مه، درست یک ماه قبل از انتخابات ریاست جمهوری ایران که قرار است در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۱ برگزار شود به این معنی است که هر دو طرف در تلاش بوده و قصد دارند مسیر حل بحران هسته‌ای را پیش از رسیدن به این تاریخ هموار سازند تا در مرحله پیش‌بینی نتایج انتخابات با نگرانی کمتری روبه‌رو باشند.

مقامات دولت رئیس جمهور جو بایدن، بارها و در موارد متعدد، پایبندی خود را به چارچوب کلی شروط از پیش اعلام شده توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین و تیم کاری وی، به عنوان دلایلی که آن‌ها را وادار به عقب‌نشینی از برجام و بازگشت به سیاست اعمال تحریم‌های شدید علیه رژیم ایران کرده است و در سه شرط زیر خلاصه می شود، تأکید کردند:

اول: بازنگری مجدد توافق هسته‌ای و اصلاح برخی از مفاد آن به منظور کاهش میزان نگرانی در مورد جاه‌طلبی‌های ایران به پایین‌ترین سطح ممکن و اطمینان از اعمال نظارت دقیق و جدی‌تر برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، اقدامی که باعث می‌شود نگرانی کشورهای منطقه که به ماهیت اهداف ایران شک و تردید دارند و آن را تهدید بالقوه برای امنیت و ثبات خود می‌دانند، کاهش یابد.

دوم: لزوم مطرح شدن برنامه موشکی ایران در مذاکرات، به ویژه این‌که این برنامه نه تنها کشورهای همسایه ایران و منطقه را با تهدید روبه‌رو کرده بلکه تلاش‌های ایران برای توسعه موشک‌ها و افزایش بُرد آن‌ها می‌تواند در آینده برای کشورهای اروپایی و منافع ایالات متحده در خارج از منطقه نیز نگران کننده باشد.

سوم: بازکردن پرونده نفوذ ایران در منطقه غرب آسیا و حمایت آن از گروه‌ها، جناح‌ها و نیروهای وابسته به ایران که ثبات و امنیت خاورمیانه را تهدید می‌کنند، به ویژه این‌که کشورهای منطقه ایران را به تلاش برای بی‌ثبات کردن اوضاع و مداخله در امور داخلی شان از طریق گروه‌های وفادار به تهران متهم می‌کنند.

در مقابل، ایران گسترش چارچوب مذاکرات و هرگونه بحث در مورد مسائل دیگر را رد می‌کند و از تمام طرف‌ها به ویژه ایالات متحده می‌خواهد بدون هیچ گونه تغییری به برجام باز گردد. تهران احتمال هرگونه مذاکره بر سر برنامه موشکی یا نفوذ منطقه‌ای که آن را بخشی اساسی در استراتژی دفاع از منافع، نقش و جایگاهش در نقشه خاورمیانه و صحنه بین‌المللی می‌داند، رد می‌کند و خواستار بازگشت به برجام و شروط آن و لغو کلیه تحریم‌های اعمال شده در دوره ریاست جمهوری ترامپ است و نمی‌خواهد پیش از آن، در مورد پرونده دیگری که تهدیدی برای امنیت ملی و استراتژی منطقه‌ای آن تلقی نمی‌شود، بحث و گفت‌وگو کند.

با این حال، سه کشور اروپایی شرکت کننده در توافق‌نامه هسته‌ای، به دستیابی به راه حلی در ظرف یک و نیم ماه آینده یعنی در اواخر ماه مه خوش‌بین هستند و این امر سطح اعتقاد را بالا می‌برد که دو طرف ایران و آمریکا قصد دارند به راه حل‌های عملی و منطقی برسند که زمینه پذیرش شروط متقابل را پیش از فرا رسیدن زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران در ۱۸ ماه ژوئن آینده، فراهم کند.

رژیم ایران که نمی‌خواهد رئیس جمهور بعدی عواقب منفی وضعیت کنونی که شاید در آینده ظهور کند را متحمل شود و سعی دارد مسئولیت توافق یا تفاهم برای فعال سازی مجدد توافق را حسن روحانی، رئیس جمهوری فعلی و تیم کاری وی بر عهده گیرند، در تلاش است تا مأموریت هیئت مذاکره کننده را تسهیل کند. افزون بر آن، ایران می‌خواهد رئیس جمهوری جدیدی که روی‌کار می‌آید کارت قوی در داست داشته باشد تا بتواند کشور را از بحران اقتصادی نجات داده و مسیر بهبودی وضعیت معیشتی دولت و شهروندان را هموار کند.

این در حالی است که تیم روحانی سعی دارد این بحران را به هدف احیای مجدد چرخه اقتصادی حل کند تا با میراث بزرگ شکست از قدرت خارج نشود، به ویژه این‌که عمده‌ترین شعار این تیم در کارزارهای انتخاباتی سال ۲۰۱۳، دستیابی به دستاوردهای مهم داخلی و رسیدن به توافق با ایالات متحده بود.

علاوه برآن، برخی از جریان‌های میانه‌رو و اصلاح‌طلب می‌کوشند روند احیای برجام نقش مهمی در سمت و سو دادن به انتخابات پیش‌رو داشته باشد و از قرار گرفتن قوه مجریه در اختیار جناح محافظه‌کاران که به معنی خروج جریان‌های اصلاح‌طلب و میانه‌رو از دایره مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی می‌باشد، جلوگیری کنند.

از سوی دیگر، به نظر می‌سد که یکی از نگرانی‌هایی اساسی كه دولت بایدن را به تلاش برای احیای توافق در مدت زمان باقی‌مانده به انتخابات ریاست جمهوری ایران، سوق می‌دهد، عدم تمایل وی برای رویارویی با رئیس جمهور جدید، به ویژه یک شخصیت محافظه‌کار است که منجر به تشدید تنش و بازگشت مذاکرات به نقطه آغاز می‌شود. علاوه بر آن، تسهیل روند تفاهم با تیم فعلی می‌تواند به الزام رئیس جمهوری بعدی در مورد آن‌چه توافق شده است، کمک کند و دولت بعدی نتواند مذاکرات را مختل کرده یا مانع پیشرفت آن شود، به ویژه این‌که تمام اقدامات تیم فعلی با حمایت و آگاهی رهبر جمهوری اسلامی ایران اتخاذ می‌شود و هر امتیازی که دولت کنونی در میز مذاکره به جانب مقابل بدهد‌ با تأیید و موافقت رهبر انجام خواهد شد.