جزیره هرمز، یکی از شگفت‌انگیزترین و منحصربه‌فردترین جزایر خلیج فارس، به‌دلیل ساحل نقره‌ای و خاک رنگین‌کمانی‌اش شهرت جهانی دارد، اما این زیبایی طبیعی اکنون در معرض تهدید فزاینده قرار گرفته و برداشت‌های غیرمجاز گردشگران و سوداگران از ماسه‌ها و خاک‌های نادر این جزیره به تخریب اکوسیستم و تغییر چهره این مقصد بی‌نظیر منجر شده است.

در حالی که جزیره هرمز سالانه از هزاران گردشگر میزبانی می‌کند، نبود نظارت کافی و زیرساخت‌های مناسب خطر نابودی این جاذبه‌های طبیعی را از همیشه جدی‌تر کرده و اکنون نیز انگشت اتهام وضعیت موجود به سمت گردشگران گرفته شده است.

جزیره هرمز، جایی که طبیعت رنگ‌ها را بی‌پروا بر بوم خاک پاشیده و جهانیان آن را «مریخ زمین» نام نهاده‌اند، ساحلی شگفت‌انگیز با ماسه‌های نقره‌ای، اکلیلی و درخشان دارد که به نام «ساحل نقره‌ای» مشهور است.

منشا این خاک نقره‌گون که همچون براده‌های نقره زیر نور آفتاب می‌درخشد، مواد مذاب آتشفشانی است که پس از میلیون‌ها سال، با پودر شدن سنگ‌ها و کانی‌های آذرین مانند میکا و آمینوسیلیکات، چنین بافتی شفاف و درخشان را پدید آورده‌اند.

شگفتی این خاک تنها به زیبایی ظاهری‌اش محدود نمی‌شود. یکی از ویژگی‌های جذاب و عجیب آن خاصیت مغناطیسی‌ آن است؛ چرا که ترکیباتی از آهن دارد. اما با وجود ساختار فلزی، خاک نرم آن راه رفتن پابرهنه را نه‌تنها ممکن، بلکه لذت‌بخش می‌کند.

این ساحل خیال‌انگیز در پایین‌دست معدن خاک سرخ قرار گرفته و یکی از منحصر به‌فردترین جلوه‌های طبیعی در آن، بازی رنگ دریا و خاک است. آب در دوردست‌ها به رنگ آبی نیلگون می‌درخشد، اما در مجاورت ساحل، رنگ آن به سرخی می‌گراید؛ گویی طبیعت خود را با پالت رنگ‌آمیز افسانه‌ای نقاشی کرده است.

نکته‌ مهم و قابل‌تامل این است که خاک نقره‌ای هرمز منبعی تجدیدناپذیر است. چرا که اکنون دیگر آتشفشانی فعال در این جزیره وجود ندارد و حتی اگر روزی چنین اتفاقی رخ دهد، هزاران سال زمان لازم است تا این خاک نقره‌گون دوباره شکل بگیرد. با این حال، در سال‌های اخیر بخشی از این خاک ارزشمند، به‌دلیل برداشت‌های گردشگران و قاچاقچیان، پروژه‌های سودجویانه و سهل‌انگاری مسئولان، از بین رفته است. حال‌ آنکه این ساحل، میراثی میلیون‌ ساله از دل زمین و آتش است و نابودی آن، تنها پایان یک ساحل نیست؛ بلکه خاموشی بخشی از هویت زمین و زیبایی‌های آن است.

هجوم گردشگران و سوداگران؛ زخم بر چهره جزیره

تصاویری هفته‌های اخیر در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد، موجی از نگرانی به همراه آورد؛ تصاویری که نشان می‌داد ساحل نقره‌ای جزیره هرمز دیگر آن جلوه درخشان گذشته را ندارد. ماسه‌های نقره‌ای ناپدید شده‌اند و خاک رنگین‌کمانی این جزیره افسانه‌ای به شکلی بی‌سابقه آسیب دیده است.

انگشت اتهام خیلی زود به سمت گردشگرانی نشانه رفت که بی‌توجه به ارزش زیستی و زمین‌شناسی منطقه، خاک و ماسه را در کیسه‌ها و بطری‌ها ریخته و با خود برده‌اند. حجم این تخریب چنان گسترده بوده که تغییراتی عمیق در چهره طبیعی جزیره پدید آورده و اکوسیستم آن را به‌طور کامل مختل کرده است.

طبق گزارش روزنامه دولتی ایران، تنها در فاصله ۱۵ اسفند تا ۱۵ فروردین، جزیره هرمز روزانه تا هشت هزار گردشگر را میزبانی کرده؛ آن هم در حالی‌ که هیچ زیرساخت مناسبی برای پذیرایی از این حجم بازدیدکننده وجود نداشته است. نتیجه‌ این بی‌برنامگی تخریب گسترده‌ای‌ است که اکنون نام هرمز را در صدر اخبار مربوط به بحران‌های محیط‌زیستی نشانده است.

در این گزارش آمده است: «این بار اما حضور گردشگران در جزیره فاجعه‌بارتر از همیشه بود. آن‌ها رنگ یک بخش از ساحل را به طور کامل تغییر دادند و خاکش را به توبره کشیدند. انتشار این تصاویر در فضای مجازی بسیاری از فعالان و کاربران ایرانی را در شبکه های اجتماعی برآشفت تا این سوال را مطرح کنند که خاک هرمز را با خود می‌برند که چه کنند؟»

افرادی که خاک رنگین‌کمانی جزیره و ماسه‌های نقره‌ای آن را برداشت کرده‌اند، در طیف‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. برخی این ماسه‌ها و خاک‌ها را برای نگهداری نزد خود و به‌عنوان یادگاری برداشت می‌کنند. برخی از آن در صنایع دستی و آرایشی استفاده می‌کنند. برای بعضی دیگر خاک رنگین‌کمانی و ماسه نقره‌ای هرمز کاربرد تزیینات ساختمانی دارد. منتها برخی به اندازه یک بطری آب معدنی از خاک را برمی‌دارند و برخی از محل برداشت این خاک تجارت می‌کنند.

بر مبنای گزارش روزنامه دولت، در بازه زمانی منتهی به پانزدهم فروردین، حدود ۲۴۰ هزار گردشگر به جزیره هرمز سفر کرده‌اند. اگرچه نمی‌توان نقش این حجم از ورود گردشگر بدون وجود زیرساخت‌های لازم را در تخریب محیط‌زیست نادیده گرفت، اینکه این حجم تخریب جزیره در این بازه زمانی یک ماهه و در نتیجه رفتار گردشگران نوروزی اتفاق افتاده باشد، دور از ذهن به نظر می‌رسد.

پیش‌تر نیز بارها گزارش‌هایی منتشر شده بود مبنی بر اینکه سوداگرانی که در سایه فقدان نظارت و نبود پایش مستمر در جزیره فعالیت می‌کنند، خاک ارزشمند هرمز را برداشت و به شکل کیلویی، تُنی یا حتی با کامیون از جزیره خارج می‌کنند. بخشی از این خاک صادر می‌شود و بخشی دیگر از صنایع مختلف سر در می‌آورد. برخی رسانه‌های داخلی نیز طی سال‌های اخیر گزارش‌هایی منتشر کردند مبنی بر اینکه سوداگران فروش خاک جزیره را در سایت‌های آنلاین به‌راحتی آگهی می‌کنند. برخی کارشناسان نیز فعالیت معدن سرخ در مجاورت ساحل نقره‌ای را در تخریب آن سهیم دانسته‌اند.

با این حال، حاج محمد درویشی، عضو شورای شهر هرمز، مدعی شده که معدن واقع در پایین‌دست ساحل نقره‌ای تعطیل شده است و دیگر خاکی از جزیره به خارج از ایران صادر نمی‌شود. او گفت که حالا «گردشگران جای آن معدن را خالی کرده‌اند».

اما افشین عسگری، کارشناس محیط زیست، تصویر نگران‌کننده‌تری ترسیم می‌کند. او می‌گوید: «یک محدوده ۶۰۰ متری خاک سیاه در هرمز وجود داشت که حالا هیچ اثری از آن باقی نمانده. آن را کاملا جمع کردند و بردند.»

به گفته او، گردشگران خاک جزیره را نه به‌عنوان بخشی از زیست‌بوم، بلکه همچون سوغاتی تزیینی و رنگارنگ می‌بینند؛ هر کسی که پا به هرمز می‌گذارد، مشتی از این خاک را در کیسه یا شیشه‌ای ریخته و با خود می‌برد. نتیجه آن شده است که تنوع رنگ بی‌نظیر خاک جزیره روزبه‌روز کمتر می‌شود.

هرمز؛ جزیره‌ای بی‌دفاع در برابر مرگ تدریجی

تخریب اکوسیستم طبیعی جزیره هرمز، چه به دست گردشگران ناآگاه و چه سوداگران فرصت‌طلب، از بحرانی عمیق‌تر پرده برمی‌دارد: نابودی تدریجی یکی از منحصر‌به‌فردترین جزایر جهان در غیاب نظارت موثر و پایش مستمر. جزیره‌ای که باید همچون میراثی جهانی حفظ و حراست شود، اکنون در سکوت و بی‌عملی مسئولان، نفس‌نفس می‌زند.

آن‌طور که از سخنان افشین عسگری برمی‌آید، در جزیره هیچ‌گونه تجهیزاتی برای شناسایی محتوای بار گردشگران وجود ندارد، در حالی‌ که با نصب ساده‌ترین ابزارهای کنترلی می‌توان از خروج خاک جلوگیری کرد.

به گفته او، در حال حاضر تنها همیاران محیط زیست در جزیره حضور دارند؛ نیروهایی داوطلب و بی‌اختیار که بازدیدکنندگان به تذکرهایشان هیچ اهمیتی نمی‌دهند.

در روزهای اخیر، مصاحبه‌ای از فرماندار هرمز منتشر شد که در آن می‌گوید: «اگر خاکی در دست گردشگری ببینیم، آن را از او می‌گیریم و به طبیعت بازمی‌گردانیم.» این سخنان ناخواسته اعترافی‌ تلخ به نبود قانون، نبود بازدارندگی، و نبود اراده‌ای جدی برای مقابله با بحران است.

طبق گزارش فعالان محلی، هرمز روزانه میزبان هزاران گردشگر است، اما کمترین زیرساخت‌ها برای گردشگری پایدار در آن دیده نمی‌شود. نه ایستگاه‌های مدیریت زباله، نه سرویس‌های بهداشتی مناسب، نه حتی برنامه‌ای برای آموزش و آگاه‌سازی بازدیدکنندگان. جزیره‌ای که می‌توانست به یکی از قطب‌های مهم گردشگری طبیعی تبدیل شود، اکنون به عرصه‌ای برای آزمون ناتوانی در حفاظت از میراث طبیعی تبدیل شده و قربانی سردرگمی ساختاری ا‌ست و ظاهرا هیچ مرجع مشخص و پاسخگویی وجود ندارد که بتوان مدیریت بحران زیست‌محیطی جزیره را از آن مطالبه کرد.

این «بلاتکلیفی مدیریتی» به گفته عسگری، آینده‌ای تاریک را برای جزیره رقم خواهد زد و حتی این احتمال وجود دارد که تا پنج سال دیگر اثری از جزیره هرمز باقی نماند.

قوانین سختگیرانه در دنیا برای گردشگری پایدار

در بسیاری از کشورهای جهان، برداشتن شن و ماسه از سواحل نه‌تنها غیرقانونی است بلکه با جریمه‌های سنگین و حتی مجازات زندان همراه است. این اقدام‌ها پاسخی به بحران جهانی برداشت بی‌رویه ماسه است که در دهه‌های اخیر به معضلی زیست‌محیطی بدل و یکی از منابع درآمد مافیای زیرزمینی تبدیل شده است.

به گزارش سی‌ان‌ان، سالانه حدود ۵۰ میلیارد تن شن و ماسه در جهان مصرف می‌شود؛ رقمی که این منبع طبیعی را پس از هوا و آب، به سومین ماده پرمصرف روی کره زمین تبدیل کرده است. این حجم از مصرف، نه‌تنها سواحل بلکه اکوسیستم‌های طبیعی را نیز در معرض نابودی قرار داده است.

در برخی مناطق مانند هاوایی، برداشت شن از سواحل می‌تواند تا ۱۰۰ هزار دلار جریمه داشته باشد. در ایتالیا، جزیره ساردینیا به منظور حفاظت از شن‌های سفید و صورتی‌رنگش، برای برداشتن شن و ماسه تا سقف سه هزار و ۴۸۰ دلار جریمه تعیین کرده است. حتی موردی گزارش شده که یک زوج فرانسوی به دلیل همراه داشتن مقداری شن از این جزیره بازداشت شدند. یک شهروند بریتانیایی هم سال ۲۰۱۸ زمانی که مقام‌ها شن‌هایی را که از ساحلی نزدیک به شهر شمالی اولبیا برداشت شده بود، کشف کردند، بیش از هزار دلار جریمه شد.

در جزیره کرت یونان، ساحل معروف «الافونیسی» به دلیل کاهش قابل‌توجه رنگ صورتی‌اش، اکنون به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی محافظت می‌شود.

طبق گزارشی از بیزینس اینسایدر، پیش‌بینی شده که ۶۷ درصد از سواحل جنوب کالیفرنیا تا سال ۲۱۰۰ ناپدید خواهند شد. در این گزارش، خطاب به خوانندگان آمده است: «به تمام شهرهای در حال رشد با ساختمان‌های بتنی جدید، مبلمان‌هایی که در آن‌ها می‌نشینید و حتی صفحاتی که روی آن‌ها می‌خوانید، فکر کنید که از شن ساخته شده‌اند. شاید این تغییرات برای همه سواحل، صحراها و اقیانوس‌های ما غیرممکن به نظر برسد، اما واقعیت این است که انسان‌ها بیشتر از آنچه سیاره قادر به تولید آن است، ماسه مصرف می‌کنند.»

در بسیاری از این کشورها، نه‌تنها گمرک‌ها و نیروهای پلیس با جدیت از خروج شن و ماسه جلوگیری می‌کنند، بلکه ساکنان محلی نیز در صورت مشاهده برداشت غیرمجاز، بلافاصله مراتب را به مراجع قانونی اطلاع می‌دهند.

این تجربه جهانی نشان می‌دهد که اگر حفاظت از منابع طبیعی و زیبایی‌های کم‌نظیر جزیره هرمز از جمله ساحل نقره‌ای و خاک‌های رنگین‌کمانی به شکل جدی‌تری در دستور کار قرار نگیرد، تنها باید منتظر محو شدن تدریجی آن در سکوت بود.