چهل‌وسومین دوره جشنواره جهانی فیلم مسکو، با وجود بحرانهای داخلی ناشی از سرکوب گروه‌های مخالف، اجبار رعایت پروتکل‌های بهداشتی برای مهار‌کردن کرونا و تنش‌های سیاسی در روابط روسیه با کشورهای غربی، طبق روال عادی روز ۲۲ آوریل سال جاری (۲۰۲۱) آغاز به کار کرد و پس از نمایش بیش از ۲۰۰ فیلم کوتاه وبلند در بخش‌های اصلی و جنبی، ۲۹ آوریل به پایان رسید.
نوشین معراجی، کارگردان فیلم سینمایی «پسر»، جایزه فدراسیون کلوب سینمایی روسیه در بخش مسابقه اصلی این دوره را به دست آورد. فیلم‌های ۱۳ کارگردان از کشورهای آلمان، اسپانیا، یونان، رومانی، صربستان و کرواسی، نروژ و ایتالیا، روسیه، ونزوئلا، ژاپن، چین، کوبا، روسیه و هند، از رقیبان آن بودند. سهیل قنادان، بازیگر نقش اول فیلم معراجی نیز تندیس «گئورگ نقره‌ای» را به عنوان بازیگر برتر مرد از آن خود کرد. سینمای ایران با ۵ فیلم داستانی در این جشنواره حضور داشت.
روایت بی‌پایان تنهایی
نوشین معراجی، در فیلم «پسر»، زندگی یکنواخت مردی به نام فرید را به تصویر می‌کشد که پس از مرگ مادرش، تعادل روانی خود را از دست می‌دهد و هر چند می‌کوشد با اجتماع و محیط پیرامونش ارتباط برقرار کند، ولی این تلاش به دلیل نداشتن اعتمادبه‌نفس و دوگانگی شخصیتی او، نافرجام باقی می‌ماند.
معراجی در نخستین فیلم بلند خود می‌کوشد از داوری در مورد قهرمانانش که همگی خود را در مقام قربانی می‌بینند، پرهیز کند و بیشتر به چندوچون تصویری عدم توانایی برقراری روابط انسانی‌ـ‌عاطفی بپردازد. به گفته این کارگردان که جمعه ۲۹ آوریل در کنفرانس رسانه‌ای پس از نمایش فیلم شرکت کرد، شخصیت فرید با الهام از کاراکترهای نمایشنامه‌های آنتوان چخوف آفریده شده که اغلب عناصر درام و کمدی را یکجا در خود حمل می‌کنند.
در فیلم «پسر»، سه بازیگر اصلی مرد و دو بازیگر اصلی زن، علاوه بر سهیل قنادان، ناهید حدادی، دنیا حیدری، مجتبی فلاحی و اتابک نادری بازی می‌کنند. معراجی در کنفرانس رسانه‌ای مسکو همچنین در باره تاثیر اعمال سانسور بر هنر سینما در ایران گفت که به‌طور کلی با سانسور مخالف است، ولی تجربه ۱۷ سال کار زیر تیغ سانسور او نشان می‌دهد که «هر جا محدودیت ایجاد شود، خلاقیت هم بیشتر می‌شود».
فیلم‌های ایرانی در جشنواره
در کنار فیلم «پسر»، مستند «رویای سهراب»، به کارگردانی علی قوی‌تن، در بخش «فیلم‌های جهان» به نمایش در آمد. این فیلم به زندگی سهراب سپهری، شاعر پرآوازه ایران از دوران کودکی تا پایان عمر می‌پردازد و رد رویای اصلی او که نقاش‌شدن بود، را دنبال می‌کند. سهراب به روایت فیلم، از کلاس اول به جای فراگرفتن حروف الفبا وقت خود را به نقاشی می‌گذراند. در فیلم به نقل از نوشته‌های او آمده است: «اول دبستان بودم. روزی سر کلاس، نقاشی می‌کردم که معلم تَرکه انار را برداشت و مرا زد و گفت که همه درس‌هایت خوب است، فقط عیبت این است که نقاشی می‌کنی! این نخستین پاداشی بود که برای نقاشی گرفتم.»
فاجعه‌های شیمیایی
در بخش «فیلم‌های جهان» همچنین فیلم سینمایی «درخت گردو» به کارگردانی محمدحسین مهدویان و سرمایه‌گذاری ایران ایر نشان داده شد. در این اثر که در منطقه کردستان فیلم‌برداری شده، سرگذشت تلخ مردی به نام قادر مولان‌پور و خانواده‌اش در سه برهه زمانی سال‌های ۱۳۶۶، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۹ بازگو می‌شود که در اثر بمباران‌های شیمیایی سردشت، زندگی و هست‌ونیست خود را از دست می‌دهد و ناگزیر است با پیامدهای فاجعه‌بار آن کنار بیاید. این امر به ویژه با داشتن مسئولیت نگهداری از سه کودک در شرایط نابه‌سامان جنگ، با دشواری‌های زیادی همراه است.
مهدویان این روایت تکان‌دهنده را در متن جلوه‌های متنوع زبان و فرهنگ کردی، همچنین طبیعت بکر کردستان به تصویر کشیده است.
سرانجام ریا و تزویر
فیلم «خط فرضی» از فرنوش صمدی، که در بخش «کارگردانان زن معاصر» جشنواره نشان داده شد، روایت پرکششی است از تنش و درگیری‌های یک خانواده طبقه متوسط که سرچشمه آن به ساختار‌های زن‌ستیزانه حقوقی‌ـ‌اجتماعی ایران برمی‌گردد. داستان واقعی فیلم که به گفته کارگردان چندی پیش برای یکی از دوستانش رخ داده، رویدادهای زندگی خانواده‌ای سه‌نفره (سارا، حامد و دختر خردسالشان) را بازگو می‌کند که قصد دارند برای شرکت در یک عروسی راهی خطه شمال شوند، ولی سفر در آخرین لحظه به دلیل مشکلات کاری مرد، منتفی می‌شود. وقوع این پیشامد دور از انتظار، بروز بحرانی ناشی از برملاشدن یکسری ماجرای سرشار از دروغ، پنهان‌کاری، ریا و تزویر در خانواده را سبب می‌شود که برطرف کردن آن خالی از چالش و دشواری نیست. صمدی برای پرداخت سینمایی این داستان پیچیده، از ساختار و شگردهای فیلم‌های اجتماعی به سبک اصغر فرهادی سود برده است.
فرنوش صمدی از آکادمی هنرهای زیبا در رم فارغ التحصیل شده است و کار فیلم‌سازی را در انجمن سینمای جوانان ایران آغاز کرده است. او فیلم‌های کوتاه «سکوت» (۲۰۱۶ ـ جشنواره فیلم کن) ، «نگاه» (۲۰۱۷) و «نقش» (۲۰۱۸) را کارگردانی کرده است.
در بخش «جوان و زیبا» این دوره از جشنواره، فیلم «بچه‌های خورشید» به کارگردانی مجید مجیدی نیز که تاکنون جوایز بسیاری را در جشنواره‌های فیلم به خود اختصاص داده، به نمایش در آمد. «بچه‌های خورشید» داستان پسری به نام علی را به تصویر می‌کشد که در یک اوراقی لاستیک کار می‌کند و از وجود گنجی در زیرزمین مدرسه محل آگاه می‌شود. او تصمیم می‌گیرد با همراهی دوستانش به این گنج دست پیدا کند. فیلم مجیدی، تاملی تصویری برای رسیدن به کُنه وجود و جوهر انسانی است.
نگاهی کلی به جشنواره
دستمایه اصلی اغلب فیلم‌های بخش مسابقه این دوره جشنواره نیز، پیرامون موضوع‌هایی چون بحرانهای فردی و اجتماعی انسان معاصر، کشمکش‌های درونی و پیچیدگی‌های روحی و رفتاری او می‌چرخید. این خط سرخ، در گزینش کارهایی که در قسمت‌های دیگر، از جمله در بخش رقابتی فیلم‌های مستند و جوان و زیبا و دنیای کارگردانان زن به نمایش در آمدند هم چشمگیر بود.
اصولا جشنواره فیلم مسکو، برخلاف برلیناله که تابلوی «سیاسی‌بودن» بر پیشانی دارد، از انتخاب آثار سینمایی‌ای که بار سیاسی و انتقادی، به ویژه خُرده از دولت‌ها و حکومت‌ها دارد، پرهیز می‌کند.
به نظر می‌رسد، نیکیتا میخالکف، کارگردان و بازیگر پرآوازه روس که به استیون اسپیلبرگ روسیه معروف است، تاکنون در پیاده‌کردن این سیاست موفق بوده است. هرچند که خود به دلیل پشتیبانی از سیاست‌های رسمی ولادیمیر پوتین در چند سال گذشته، در عرصه سیاست بحثبرانگیز شده، از جمله به دلیل دفاع از اشغال جزیره کریمه از سوی نیروهای روسی، از ورود به اوکراین منع شده است.
سینماگران زن
از موضوع‌های بحثبرانگیز این دوره جشنواره، دعوت تنها سه کارگردان زن از ایران، سوئد و یونان برای نمایش فیلم‌های خود به بخش «مسابقه» بود. این سینماگران، همچنین ترجیح داده‌اند شخصیت‌های اصلی آثار خود را از میان مردان جاافتاده‌ای انتخاب کنند که اغلب از پس چالش بیرون‌آمدن از پیله تنهایی خود بر نمی‌آیند و مشکلاتی که با آنها دست‌به‌گریبانند، حل‌نشدنی تلقی می‌کنند: گورو بروسگارد، کارگردان ۴۴ ساله نروژی، برای مثال، در فیلم سه اپیزودی خود با عنوان «برای او» داستان تنهایی و سرگردانی یک مرد بیکار، یک دانش‌آموز که کسی به او توجهی نشان نمی‌دهد و یک فیلم‌ساز ناموفق را بازگو می‌کند که هر سه در اسلو زندگی می‌کنند و همواره با کشمکش‌های درونی و ذهنی خود درگیرند. یلنا پوپوویچ، کارگردان آمریکایی صربی‌تبار هم، با فیلم «مرد خدا»، ساخته یونان، داستان فیلمش را با الهام از زندگی پرفرازونشیب قدیس نکتاریوس آژینایی، کشیش کلیسای ارتودوکس یونان (۱۸۴۶ـ ۱۹۲۰) ساخته و انزوای ناخواسته او را در اثر نفرت و دشمنی اجتماع آن زمان، دستمایه قرار داده است.
در بخش رقابتی «فیلم‌های مستند» نیز، تنها دو سینماگر زن از بلژیک و روسیه در کنار کارگردانان ۹ کشور اروپایی دعوت شده بودند.
تلاش برای جبران
دست‌اندرکاران جشنواره مسکو، بااین‌حال کوشیده‌اند حضور کم‌‌رنگ سینماگران زن در بخش‌های رقابتی را با افزودن بخش مستقلی در قسمت غیررقابتی با عنوان «کارگردانان زن معاصر» جبران کنند. در این بخش ۷ فیلم جدید که در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به دست سینماگران زن جهان (ایران، ترکیه و آذربایجان، هلند، بلژیک و فرانسه، ژاپن و سوييس و آمریکا) ساخته شده‌اند، به نمایش در آمدند. هر یک از این فیلم‌ها، گوشه‌ای از دنیای زنانه شخصیت‌های اصلی آنها را در چارچوب روابط اجتماعی ـ خانوادگی کشورهای یادشده نشان می‌دهد.
به طور کلی، جشنواره فیلم مسکو حساسیت چندانی نسبت به حضور سینماگران زن در صنعت فیلم و پشتیبانی از آنان نشان نمی‌دهد. از این رو، ریاست آن برخلاف مدیران جشنواره برلیناله که در کارزار جهانی مبارزه با نابرابری جنسیتی ساختاری با عنوان «سهمیه‌بندی در فیلم» شرکت فعالی ندارد این کارزار با شعار ۵۰.۵۰ یا تساوی، در جهت دست‌یابی به حقوق برابر و امکانات فیلم‌سازی برای سینماگران زن تلاش می‌کند.
جشنواره سینمایی مسکو که با هدف رقابت با جشنواره فیلم ونیز به دستور استالین، رهبر دیکتاتور شوروی سابق، پایه‌گذاری شد، یکی از جشنواره‌های معتبر جهانی است.
