محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در گزارشی که به مناسبت پایان دوره کاری‌اش در دولت، به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، فرستاده است از نقاط اختلافی که میان تهران و واشنگتن در مذاکرات مرتبط به برجام وجود داشته سخن گفته و از جمله به شماری از انواع تحریم‌ها اشاره کرده است. وی هم‌چنان به موانعی که در مسیر راه برجام در این مدت وجود داشته و سیر رسیدن به آن را کند کرده است، پرداخته و خاطر نشان کرده است که یکی از عمده‌ترین این موانع، اختلافات در داخل دولت ایران بوده است. 

ظریف در این گزارش، تصریح کرده که یکی از اهداف بنیادین تیم مذاکره کننده ایران در مذاکرات وین، لغو تحریم‌هایی بوده که به گونه توهین آمیز بر تعدادی از نهاده‌ها و شخصیت‌های ایرانی وضع شده است. البته تهران در گذشته اعلام کرده بود که این نوع تحریم‌ها بر داشته شده است، اما آمریکا به سرعت آن را رد کرد.

معروف است که هدف از سیاست تحریم‌ها که از سوی دولت‌های پی در پی آمریکا بر ایران اعمال شد، تغییر رفتار تهران بود. اما با وجودی که این تحریم‌ها آثار منفی و ویرانگری بر اقتصاد ایران گذاشت، نتوانست هیچ‌گونه تغییری در رفتار ایران ایجاد کند. نه تلاش ایران برای تحقق استراتژی منطقه‌ای‌اش متوقف شد و نه کمک‌هایش به گروه‌های مسلح در منطقه و نه برنامه توسعه موشکی آن. ولی توانست که در سال ۲۰۱۵ ایران را وا دار به امضای برجام کند که براساس آن برنامه هسته‌ای ایران مقید و محدود می‌شد.

گونه شناسی تحریم‌های آمریکا علیه ایران

دونالد ترامپ رئیس جمهوری پیشین آمریکا، ایالات متحده آمریکا را در مه ۲۰۱۸ از برجام که در ژانویه ۲۰۱۶ اجرایی شده بود، بیرون کرد و تحریم‌های هسته‌ای را باز گرداند که در اثر آن ده‌ها شرکت بین‌المللی پیش از این‌که تحریم‌های آمریکا رسما پیاده شود، اعلام کردند که سرمایه‌گذاری‌های خود را در ایران یا متوقف می‌کنند و یا به حالت تعویق در می‌آورند. تحریم‌های آمریکا در دو بخش اساسی مورد اجرا قرار گرفت: بخش نخست مربوط به بخش های غیر نفتی بود که در ۷ اوت ۲۰۱۸ اعمال شد و بخش دوم که اهمیت بیشتری داشت در نوامبر ۲۰۱۸ پیاده شد که بیش از ۷۰۰ شخصیت و نهاد ایرانی را در بر گرفت که ۳۰۰ مورد آن جدید بود. پس از آن واشنگتن به صورت پیهم نام‌های جدید دیگری از شرکت‌ها و افراد مرتبط به اقتصاد و تجارت ایران را نیز در لیست تحریم‌ها، افزود.

در واقع تحریم‌هایی که آمریکا بر ایران وضع کرده، متعدد و گوناگون است؛ بخش اول آن‌ها تحریم‌هایی است بر املاک و دارایی‌های بلوکه شده ایران در خارج. دوم تحریم‌هایی است مرتبط به کمک‌های ایران به گروه‌های مسلح در منطقه. سوم تحریم‌هایی است به دلیل شامل بودن ایران در فهرست کشورهای حامی تروریسم و شامل نبودن آن در فهرست کشورهایی که با تروریسم مبارزه می‌کنند. چهارم تحریم‌هایی است بر برخی از نهاده‌های ایرانی که در فهرست سازمان‌های تروریستی بیگانه درج شده اند و پنجم تحریم‌هایی است به خاطر کمک ایران به سازمان‌های مسلح منطقه‌ای. هم‌چنان آمریکا چندین فرمان اجرایی برای تحریم ایران صادر کرده که از جمله فرمان اجرایی ۱۳۴۳۸ است که به دلیل مورد تهدید قرار دادن ثبات و امنیت عراق علیه تهران صادر شده و دیگر فرمان اجرایی ۱۳۵۷۲ است که به دلیل سرکوب مردم سوریه، صادر شده است.

افزون بر آن آمریکا بخش نفتی و بانکداری و نظام مالی و اقتصادی ایران را نیز مورد تحریم قرار داده و دست ایران را  از استفاده از نظام بانکی آمریکا کوتاه کرده است. هم‌چنان هر بانکی را که با ایران تعاملات مالی انجام دهد نیز مشمول تحریم قرار داده است.

گذشته از آن آمریکا تحریم‌ها و ممنوعیت‌های دیگری را نیز بر ایران وضع کرده که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ممنوعیت تجارت و سرمایه‌گذاری متقابل با ایران، ممنوعیت حمل و نقل فناوری سلاح به ایران، ممنوعیت گسترش سلاح میان ایران و عراق، ممنوعیت کمک‌های بین‌المللی به کشورهایی که رژیم‌های شامل فهرست تروریسم را کمک می کنند، یا به آن‌ها اسلحه می‌دهند، ممنوعیت گسترش سلاح هسته‌ای میان ایران و کره شمالی و سوریه، ممنوعیت انتقال سلاح و موشک از خارج به ایران یا بر عکس.

 آمریکا هم‌چنان سازمان حزب‌الله لبنان را که وابسته به ایران است نیز مورد تحریم قرار داده است. علاوه بر آن مطابق به قانون منع اعدام مصوبه سال ۱۹۹۶ ایران به خاطر تطبیق مجازات اعدام، از طرف سازمان‌های حقوق بشری مورد اعتراض و انتقاد قرار دارد.

خلاصه این‌که تحریم‌های آمریکا و فشار حد اکثری آن ۸۰ درصد اقتصاد ایران را هدف قرار داده و نتایج ویرانگری از خود به‌جا گذاشته و آسیب بزرگی به اقتصاد ایران وارد کرده است. حتی رشد اقتصادی که پس از بر داشتن تحریم‌ها در سال ۲۰۱۶ اتفاق افتاد، منجر به تورم شد و پول ایران دو سوم ارزش خود را از دست داد. هم‌چنان در اثر این تحریم‌ها میزان صادرات نفت که منبع مهم درآمد دولت را تشکیل می‌دهد، به شدت پایین آمد و از ۲،۵ میلیون بشکه در روز به نیم میلیون بشکه رسید و در اثر انزوای ایران از نظام مالی و اقتصادی جهان، اقتصاد این کشور به رکود بزرگی روبه‌رو شد. گذشته از آن دولت ترامپ شمار زیادی از مقامات بلندپایه ایرانی و شخصیت‌هایی در سازمان‌ها و گروه‌های شبه نظامی وابسته به ایران در منطقه را تحریم کرد.

اما با وجود آن، ایران توانست در این مدت توسعه برنامه موشکی خود را ادامه دهد و مقدار زیادی سلاح خریداری و یا تولید کند و به سازمان‌های مسلح طرفدار خود در سراسر جهان بفرستد. گذشته از آن هیچ نشانه‌ای تا کنون وجود ندارد که در سیاست‌های منطقه‌ای ایران تغییری آمده باشد یا رهبران ایران برای تمکین به خواسته‌های دولت جو بایدن آمادگی داشته باشند. بلکه مذاکرات وین هم به خواست ایران به تعویق انداخته شد تا رئیس جمهوری جدید کارش را رسما آغاز کند و یا شاید تا این‌که تهران واشنگتن را به برداشتن تحریم‌ها از برخی از مقامات نظام از جمله شخص رهبر و برخی از فرماندهان سپاه، متقاعد سازد. اما این نقطه را نیز نباید از نظر دور داشت که، همین تحریم‌ها بود که همواره رژیم ایران را به مذاکره با آمریکا وا دار کرده است. از این‌رو تحریم‌ها به عنوان ابزار فشار در دست ایالات متحده آمریکا و جامعه بین‌المللی، برای تعامل با ایران باقی خواهد ماند و آن‌ها می‌توانند از آن علیه تهران هر گاه که در صدد بی‌ثبات کردن منطقه بر آید، بهره‌برداری کنند.