لتا منگیشکر، از محبوب‌ترین خوانندگان هندوستان که به «بلبل هند» معروف بود، روز یکشنبه ۴ فوریه، در سن ۹۲ سالگی درگذشت. تشیع‌جنازه او با تشریفات مفصل دولتی در مومبای در جریان است. 

تماشاگران سینمای هند و فیلم‌های معروف به «بالیوود»، صدای خانم منگیشکر را در صدها فیلم شنیده بودند.  

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، و ستاره‌های صنعت سرگرمی هند، در مراسم تشیع‌جنازه خانم منگیشکر شرکت می‌کنند و انتظار می‌رود هزاران نفر از مردم عادی نیز برای ادای احترام حاضر شوند. وزارت کشور هند تاکید کرد که تشیع‌جنازه دولتی برگزار می‌شود و دولت به افتخار او پرچم‌ها را تا روز دوشنبه به حالت نیمه‌افراشته درمی‌آورد.

مراسم تشیع جنازه و ادای احترام به لتا منگیشکر، خواننده سرشناس هند- REUTERS/Niharika Kulkarni

مودی گفت، مرگ خانم منگیشکر «جایی خالی در ملت ما است که پرکردنی نیست.» او در توییتی نوشت:‌ «نسل‌های پیش رو او را به عنوان نقطه قوتی در فرهنگ هند به یاد خواهند آورد که صدای آهنگینش قابلیتی بی‌نظیر برای جذب مردم داشت.»

منگیشکر مبتلا به ویروس کرونا شده بود و روز ۱۱ ژانویه بستری شد. به گفته دکتر پراتیت سامدانی، او به علت‌ «از کار افتادن چند عضو»، در بیمارستان بریچ کندیِ مومبای درگذشت. 

«بلبل» نقش مهمی در تاریخ سینمای هند دارد و همراه با خواهر کوچک‌ترش، آشا بونسل، که او نیز به نوبه خود ستاره بزرگی است، بیش از پنجاه سال حضوری قاطع در بالیوود داشت. این دو صدای آوازخوانی بسیاری از زنان بازیگر بودند که شاید چهره‌هاشان را دیده باشید و ندانید صدای زیبایی که روی سیمای آن‌ها پخش می‌شود، از آن لتا و آشا است.  

خانم منگیشکر در ۲۸ سپتامبر ۱۹۲۹ در شهر ایندور به دنیا آمد که امروز بزرگ‌ترین شهر ایالت مادیا پرادش است؛ آن زمان البته هند هنوز مستعمره بریتانیا بود و به سه کشور هند، پاکستان و بنگلادش و ایالت‌های مختلف‌شان تقسیم نشده بود. پدرش، دینانات، نیز خواننده‌ای تعلیم‌دیده به زبان ماراتی بود و اولین آوازخوانی‌های «بلبل» به همراه پدرش و در مراسم مذهبی بود.

در سال ۱۹۴۲ بود که لتای ۱۳ ساله اولین ترانه خود را برای فیلمی بالیوودی ضبط کرد. مدتی بعد او به شهر بمبئي (مومبای امروز) نقل‌مکان کرد که پایتخت سینمای هند است (و «ب» بالیوود از آن می‌آید). لتا به‌سرعت به ستاره‌ای بسیار محبوب بدل شد. صدای یگانه‌اش که هم نرم بود و هم تندی خاصی داشت، به‌سرعت او را به یکی از مشهورترین خوانندگان زبان هندی بدل کرد. او البته به سایر زبان‌های شبه‌قاره هند نیز می‌خواند. 

منگیشکر بیش از پنج هزار ترانه برای بیش از هزار فیلم خواند و آلبوم‌های موسیقی مذهبی و کلاسیک هم ضبط کرد. او در مجموع ۲۷ هزار ترانه خوانده است که به ده‌ها زبان، از جمله انگلیسی، روسی، هلندی و سواحیلی اجرا شده‌اند. 

او یک ‌بار در گفت‌وگویی گفت: «صدای من هدیه‌ای از خداوند است. لالایی که می‌خوانم، مادر می‌شوم. ترانه عاشقانه که می‌خوانم، عاشق می‌شوم.»

ترانه‌های او با همان رنگ و بویی بودند که از فیلم‌های بالیوودی که در ایران به «فیلم هندی» معروف شدند، انتظار می‌رود: پر از احساس و اغلب غمگین. عشقِ شکست‌خورده از موضوعات اصلی‌شان بود؛ هرچند برخی نیز تم سیاسی داشتند و از غرور ملی هند می‌گفتند.

اولین «سوپراستار»های بالیوود، همچون مادوبالا و مینا کوماری، متکی بر صدای لتا بودند، و شگفتا که بسیاری از ستاره‌های بزرگ امروز، همچون پریانکا چوپر،ا نیز به این اتکا ادامه دادند. نکته حیرت‌انگیز دیگر، آن که او گاه صدای خوانندگانی می‌شد که نوجوان بودند و پنجاه سال جوان‌تر از او. در جوانی تجربه بازی در نقش‌های کوچک را هم داشت، اما به گفته خودش، به سرعت از آن بیزار شد و تمرکزش را بر موسیقی قرار دارد. 

معروف بود که به چهار اکتاو می‌خواند و صدایش را دقیقا با حس‌و‌حال فیلم و صحنه تنظیم می‌کند. از مشهورترین ترانه‌هایش شاید «پیار کیا تو دارنا کیا» («چرا از عاشق بودن بترسیم؟») برای فیلم «مغول اعظم»، ساخته سال ۱۹۶۰ کی. آصف باشد که در دربار امپراتوری گورکانیان هند می‌گذرد و در آن، بازیگران گاه به زبان رایج آن دربار، یعنی فارسی، نیز سخن می‌گویند.

تقریبا تمامی آهنگسازان شهیر سینمای هند در طول حرفه درازمدت منگیشکر با او همکاری کرده‌اند؛ از جمله مادان موهان، نائوشاد، اس دی برمن، آر دی برمن، آ.ر. رحمان، و البته زوج مشهور، لاکشمیکانت و پیارلال. معروف بود که لاکشمیکانت ۱۰ ساله بود که در یکی از کنسرت‌های خانم منگیشکر در رادیو کلوب محله کولابای مومبای ماندولین می‌زد، و همانا منگشیکر بود که بعد از کنسرت، پسر ۱۰ ساله را وارد صنعت سینما کرد. 

میلیون‌ها نسخه از ترانه‌های او به فروش رفته است. خانم منگیشکر ده‌ها جایزه نیز برد و در صنعت بالیوود با او همچون قدیسی بزرگ رفتار می‌شد. به هر دهه از سینمای بالیوود که نگاه کنیم، می‌توان ترانه‌هایی شاخص از او یافت: ‌از فیلم ترسناک «عمارت» (۱۹۴۹) که در آن مادوبالای بازیگر و منگیشکر با هم به جهان ستارگان معرفی شدند، تا فیلم عاشقانه «زندگی، یک لحظه است» (۲۰۱۵)، محصول مشترک هند و نروژ، که با موضوع متفاوت عشق هم‌جنس‌گرایانه بین دو پسر هندی و پاکستانی ساخته شد تا نشان دهد بالیوود از دنیا عقب نمانده است؛ هرچند صدای منگیشکر هنوز همراه آن است. 

در طول سال‌ها، روشنفکران هندی مقالات متعددی مورد او نوشته‌اند که در آن‌ها به قابلیت احساس در صدای او و آن حس فرازمینی در آن و یگانه بودنش، اشاره شده است. 

این هنرمند همچنین مشهور بود که به عنوان یک خواننده مستقل زن، از حقوق خود دفاع می‌کند و خواهان دریافت دستمزد مناسب و حق و حقوق ترانه‌هایش می‌شود. منتقدان اما می‌گفتند که حضور او باعث شده است که خوانندگان جوان‌تر جایی برای عرض‌اندام نداشته باشد. او در ضمن عادت‌های خاص و غریب خود را داشت؛ مثلا هیچ‌وقت در حالی که کفش به پا داشت، آواز نمی‌خواند و همیشه قبل از ضبط یک ترانه، اول با دست کلمات آن‌را می‌نوشت. 

خانم منگیشکر در سال ۲۰۰۱ نشان «بارات راتنا» را دریافت کرد که بالاترین نشان افتخار غیرنظامی در هند است. دولت فرانسه نیز در سال ۲۰۰۷ «لژیون دونور» را که بالاترین نشان افتخار غیرنظامی آن کشور است به او اعطا کرد.

منگیشکر در سال ۱۹۹۹ به عضویت مجلس علیای هند (چنان‌که در میان هنرمندان هند سنت است) منصوب شد. معروف بود که در جلسات مجلس شرکت نمی‌کند و به همین دلیل در معرض انتقاد قرار گرفت، اما خود می‌گفت که وضع بد سلامتی‌اش علت آن امر بوده است. در ضمن گفته می‌شد که او نه دستمزد عضویت در مجلس را پذیرفته است و نه خانه‌ای که در دهلی، پایتخت کشور، به نمایندگان اعطا می‌شود. 

ترانه‌های او با همان رنگ و بویی بودند که از فیلم‌های بالیوودی که در ایران به «فیلم هندی» معروف شدند انتظار می‌رود: پر از احساس و اغلب غمگین. عشقِ شکست‌خورده از موضوعات اصلی‌شان بود گرچه برخی نیز تم سیاسی داشتند و از غرور ملی هند می‌گفتند. در پی شکست هند از چین در جنگ سال ۱۹۶۲ ترانه «آه، مردم کشورم» را خواند که می‌گفتند نخست‌وزیر وقت، جواهر لعل نهرو از حزب «کنگره ملی هند»، با شنیدن آن اشک ریخته است. خانم منگیشکر البته مثل برخی سایر ستاره‌های بالیوود (همچون هما مالینی، ستاره فیلم «شعله») از نظر سیاسی به «حزب مردم هند» که گرایش ناسیونالیستی و هندوگرایی دارد نزدیک‌تر بود و از ابتدا از نخست‌وزیری آقای مودی حمایت می‌کرد.

این هنرمند هرگز ازدواج نکرد و فرزندی ندارد. بازماندگان او چهار خواهر و برادر هستند که تمامی آنان خوانندگان و موسیقی‌دانانی برجسته به شمار می‌روند.