ساخت و ساز در باغ تاریخی عفیف آباد شیراز و دکور زدن برای ساخت یک سریال تلویزیونی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها خبرساز شده است. عده‌ای از مردم و علاقه‌مندان میراث فرهنگی کارزاری برای توقف این دخل و تصرف در یک مکان تاریخی ثبت شده در فهرست میراث ملی ایران راه‌اندازی کرده‌اند و از سوی مقابل، نرگس آبیار کارگردان این سریال تاکید کرده است که قرار نیست آسیبی به بناهای تاریخی این باغ وارد شود. اما همه جنجال‌ها بر سر اقتباس از داستانی است که از سال‌ها پیش قرار بود تبدیل به تصویر شود: «سووشون» نوشته سیمین دانشور.

اولین رمان دانشور طی بیش از نیم قرنی که از اولین انتشارش می‌گذرد، چند نسل از ایرانیان را به سال‌های ۱۳۲۰ برده و خوانندگان را با تبعات سیاسی جنگ جهانی دوم در بخشی از ایران و داستان عاشقانه و تاثیرگذارش آشنا کرده است. هرکس «سووشون» را بخواند، به سختی می‌تواند شخصیت‌های زری و یوسف و فرجام تراژیک رابطه آنها را فراموش کند و در عین حال جنبه‌های ضداستعماری ماجرا در ذهنش می‌ماند.

فارغ از جنبه‌های نمادین «سووشون» که طی پنج دهه گذشته درباره‌اش بسیار نوشته و گفته شده و زری را به خود سیمین دانشور و یوسف را به جلال آل احمد یا سیاوش «شاهنامه» تشبیه کرده‌اند، این رمان از جمله آثار ماندگار ادبیات داستانی ایران است که روایتی سرراست دارد و به همین دلیل اثری مناسب برای اقتباس سینمایی یا تئاتری شناخته می‌شود. بی‌دلیل نیست که تا به حال یک برداشت تئاتری از آن روی صحنه رفته است و طی چهار دهه گذشته تعدادی از مشهورترین سینماگران ایرانی قصد تبدیل آن به فیلم سینمایی را داشته‌اند.

«سووشون» روی صحنه

در سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰ که تئاتر تحت تاثیر فضای فرهنگی بعد از انتخابات دوم خرداد ۷۶ رونق دوباره‌ای گرفته بود و بسیاری از بزرگان عرصه نمایش ایران آثاری را روی صحنه می‌بردند، منیژه محامدی «سووشون» را به نمایشنامه تبدیل کرد و به مدت سه ماه اجرا کرد. اجرای این نمایش با قضاوت‌های متفاوتی مواجه شد، اما آنچه اهمیت داشت رضایت دادن سیمین دانشور به اقتباس بود.

محامدی یک دهه بعد از اجرای این نمایش در مصاحبه‌ای گفت که دانشور «وسواس» زیادی داشت و به همین دلیل اجازه نمی‌داد داستان‌هایش به فیلم یا تئاتر تبدیل شوند. او البته در نهایت نمایشنامه ۸۰ صفحه‌ای را که محامدی بر اساس «سووشون» نوشت، پسندید و این نمایش با بازی افسانه بایگان در نقش زری و محمد اسکندری در نقش یوسف در تئاتر شهر روی صحنه رفت. نکته قابل توجه آن که محامدی گفت که مجبور بوده بخش زیادی از داستان و شخصیت‌ها را برای تبدیل شدن رمان به نمایشنامه حذف کند اما دانشور مخالفتی نکرده است.

البته برداشت منیژه محامدی از یکی از مهم‌ترین داستان‌های ایرانی معاصر مخالف هم زیاد داشت و منتقدان تئاتر به آن روی خوش نشان ندادند. بخصوص سپردن نقش زری به افسانه بایگان که سابقه تئاتری چندانی نداشت و بیشتر ستاره سینما بود، مورد انتقادات زیادی قرار گرفت. اما این نمایش به مدت سه ماه از اسفند ۱۳۷۹ تا اردیبهشت ۱۲۸۰ در سالن اصلی تئاتر شهر روی صحنه بود و نام «سووشون» برای جذب مخاطب کافی به نظر می‌رسید.

دورخیز ناصر تقوایی

قدمت تلاش‌ها برای اقتباس سینمایی از «سووشون» به قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد. این رمان اولین بار در سال ۱۳۴۸ منتشر شد؛ در همان سالی که دو فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی و «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی ساخته شدند و موج نو سینمای ایران متولد شد. پس دور از ذهن نبود که سینماگران این جریان متفاوت سینمایی بخواهند این رمان تاریخی را به سینما بیاورند. ناصر تقوایی که اولین فیلمش «آرامش در حضور دیگران» را با اقتباس از داستان غلامحسین ساعدی در سال ۱۳۴۹ ساخته بود و در دهه ۱۳۵۰ فیلمساز فعال و موثری بود، بعد از ساخت سریال «دایی جان ناپلئون» پروژه‌ای بلندپروازانه را به تلویزیون پیشنهاد داد.

او در میانه دهه ۱۳۵۰ قرارداری را با تلویزیون ملی ایران منعقد کرد تا مجموعه‌ای به نام «داستان سرایان» ساخته شود که شامل ۱۳ فیلم سینمایی بر اساس ۱۳ داستان از نویسندگان مشهور ایرانی همراه با مستندی از زندگی آنها بود. یکی از این فیلم‌ها قرار بود اقتباس از «سووشون» باشد. اما در حالی که این مجموعه در مراحل ابتدایی تولید بود، وقوع انقلاب ۵۷ ساخت آن را منتفی کرد.

محمد متوسلانی و دو فیلمساز دیگر

بازیگر و کارگردان کهنه‌کار سینما طی سه دهه گذشته چند بار از تلاش‌هایش برای تبدیل رمان سیمین دانشور به فیلم یا سریال صحبت کرده است. متوسلانی که از دهه ۱۳۳۰ به عنوان بازیگر وارد سینما شد و ۱۵ فیلم سینمایی هم کارگردانی کرده است، می‌گوید در ابتدای دهه ۱۳۷۰ امتیاز اقتباس سینمایی از «سووشون» را به دست آورد. بعد از آن که نتوانست سرمایه لازم برای ساخت فیلم سینمایی را فراهم کند، همراه با مسعود جعفری جوزانی طرح ساخت سریالی بر اساس این رمان را به سیمای جمهوری اسلامی داد که رد شد. متوسلانی همچنین از تلاش حداقل دو نفر دیگر برای اقتباس از این رمان خبر داده است. به گفته او «یک کارگردان ایتالیایی» به دانشور پیشنهاد ساخت فیلم بر اساس این کتاب را داده بود و همچنین داوود ملاپور که پیش از انقلاب بر اساس رمان «شوهر آهو خانم» نوشته علی محمد افغانی فیلمی به همین نام ساخته بود، در دهه ۱۳۸۰ قصد داشته «سووشون» را فیلم کند که او هم موفق نمی‌شود.

محمد متوسلانی وظیفه نوشتن فیلمنامه بر اساس «سووشون» را به همسرش میهن بهرامی داستان‌ نویس مشهور سپرده بود، اما این فیلمنامه هرگز مقابل دوربین نرفت و ابتدای دهه ۱۳۹۰ هم متوسلانی که از ساخت فیلم یا سریال بر اساس این رمان ناامید شده بود، گفت قبل از درگذشت دانشور به او اطلاع داده بود که سرمایه و امکانات لازم برای ساخت این فیلم فراهم نیست.

تلاش‌های پراکنده برای اقتباس از «سووشون»

از میان فیلمسازانی که بعد از انقلاب وارد سینمای حرفه‌ای شدند، حداقل دو نفر از علاقه خود به ساخت فیلم «سووشون» صحبت کرده‌اند. مهدی صباغ‌زاده که آثار موفقی مانند «سناتور»، «خانه خلوت» و «جست‌وجو در جزیره» گفته که به مدت چند سال در فکر اقتباس از این رمان بوده است. پوران درخشنده دیگر کارگردان ایرانی هم یک بار در برنامه تلویزیونی «خندوانه» از رمان سیمین دانشور به عنوان کتاب مورد علاقه‌اش نام برد و گفت دوست دارد از روی آن فیلم بسازد.

علی عباسی تهیه‌کننده نامدار سینمای قبل از انقلاب که تهیه فیلم‌هایی مانند «سوته دلان»، «تنگسیر» و «تنگنا» را در کارنامه دارد، سه سال پیش به روزنامه اعتماد گفت که بعد از ساخت فیلم «تنگسیر» بر اساس داستان صادق چوبک، فصد داشته فیلمی هم بر اساس «سووشون» تهیه کند که به سرانجام نرسیده است.

حدود هشت سال بعد از درگذشت سیمین دانشور، نویسنده کمتر شناخته شده‌ای به نام نوشا عبدالله‌زاده در گفت‌وگو با رسانه‌ها مدعی شد حق اقتباس از «سووشون» را از لیلی ریاحی خواهرزاده و فرزندخوانده دانشور دریافت کرده و مشغول نوشتن فیلمنامه‌ای بر اساس آن است تا تبدیل به سریال تلویزیونی شود. البته سرنوشت تولید این سریال هرگز مشخص نشد.

حق اقتباس را چه کسی دارد؟

نرگس آبیار سازنده فیلم‌های «شیار ۱۴۳» و «شبی که ماه کامل شد» جمعه ۱۵ بهمن با انتشار ویدیویی درباره ساخت دکور در باغ عفیف آباد برای ساخت سریال «سووشون» از خود و گروه طراحی صحنه دفاع کرد، اما در میان صحبت‌هایش به نکته‌ای اشاره کرد که می‌تواند جنجال دیگری بسازد. او گفت که حق «کپی رایت» اقتباس از این کتاب را حدود یک سال و نیم پیش خریده است. این در حالی است که عبدالله‌زاده دو سال پیش از به دست آوردن حق اقتباس از «سووشون» خبر داده بود و مشخص نیست چند سال بعد از مرگ دانشور، ورثه او تا چه حد روی واگذاری این امتیاز توافق دارند و آبیار خود فیلمنامه سریال «سووشون» را نوشته یا از متن عبدالله زاده استفاده می‌کند.

آبیار که با سابقه داستان نویسی وارد سینما شد، از فیلمسازان نزدیک به حکومت است و وزیر اطلاعات دولت حسن روحانی در یک برنامه زنده تلویزیونی با اشاره به فیلم «شبی که ماه کامل شد» از آن به عنوان یکی از محصولاتی نام برد که وزارت اطلاعات در تولید آن نقش داشته است. با توجه به مجموعه حمایت‌هایی که در سال‌های اخیر از آبیار شده و تجربه‌ای که در ساخت پروژه‌های سینمایی سنگین و پرهزینه دارد، باید منتظر ماند و دید اولین اقتباس تصویری از داستان جاودانه «سووشون» به نام او می‌شود یا این طلسم ۴۵ ساله همچنان باقی می‌ماند؟