در حالی که اعطای مجوز پخش و نحوه اعمال سانسور در ماه‌های اخیر، به اصلی‌ترین نگرانی در سینما و شبکه نمایش خانگی ایران تبدیل شده و سینماگران بین سختگیری‌های سازمان سینمایی وزارت ارشاد و ساترا، وابسته به صداوسیما، گرفتار شده‌اند، انتشار چند خبر به فاصله چند ساعت نشان می‌دهد نهادهای غیرفرهنگی هم علنا به عرصه تصمیم‌گیری درباره آثار و اشخاص سینمایی وارد شده‌اند.

ابتدا مدیرکل دفتر نظارت بر عرضه و نمایش فیلم سازمان سینمایی که تحت‌فشار افکارعمومی درباره توقیف فیلم «برادران لیلا» بود، اعلام کرد ارگان‌های «فراسازمانی» بعد از حاشیه‌های نمایش این فیلم در جشنواره کن، وارد ماجرا شدند و درباره این فیلم سعید روستایی «تصمیم‌های سختی» گرفتند.

روح‌الله سهرابی علی‌رغم سختگیری‌های چند ماه اخیر برای صدور مجوز نمایش فیلم‌ها، ادعا کرد که در دولت سیزدهم بنا بر این است که هیچ فیلمی توقیف نشود اما در ادامه، به‌صراحت گفت که اکران «برادران لیلا» دیگر در اختیار سازمان سینمایی نیست و ابراز امیدواری کرد تهیه‌کننده و دیگر عوامل فیلم بتوانند آن را به «مسیر طبیعی اکران» بازگردانند.

ساعاتی بعد، سازمان سینمایی اعلام کرد: پروانه نمایش فیلم سینمایی "برادران لیلا" به دلیل تخلفات و سرپیچی تهیه‌کننده و کارگردان آن از مقررات صادر نمی‌شود.

آیا پای نهادهای امنیتی در میان است؟

توقیف فیلم‌ها در ایران اتفاقی دور از ذهن نیست و طی چهار دهه گذشته، فیلم‌های زیادی به دلایل گوناگون به شکل موقت یا دائم از اکران محروم شده‌اند. فشارهای خارج از سازوکار عادی صدور مجوز هم بی‌سابقه نیستند و فیلم‌هایی مانند «مارمولک»، «گشت ارشاد»، «خانه پدری» و «رستاخیز» مدتی بعد از اکران به دلیل این گونه فشارها از پرده سینما پایین کشیده شدند. اما در اغلب این موارد، هرچند وزارت ارشاد تلویحا فشارها و ابلاغ‌ها «از بالا» را تایید می‌کرد، مسئولیت توقیف آثار سینمایی را هم می‌پذیرفت.

یکی از معدود فیلم‌های سینمایی که به دلایل امنیتی چند سال اسیر توقیف ماند، «به رنگ ارغوان»، ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، بود. این فیلم در دولت دوم سیدمحمد خاتمی تولید شد و آن‌طور که رسانه‌ها نوشتند، به دستور مستقیم علی یونسی، وزیر اطلاعات وقت، اجازه نمایش پیدا نکرد. اما باید به این نکته توجه کرد که قهرمان اصلی این فیلم حاتمی‌کیا یک مامور امنیتی بود و در فیلم بخشی از سلسله مراتب در اجرای عملیات این وزارتخانه به تصویر کشیده می‌شد.

یونسی سه سال بعد از پایان دوران وزارتش، در مصاحبه‌ای به‌صراحت اعلام کرد که اگر حالا هم وزیر اطلاعات بود، اجازه نمایش این فیلم را صادر نمی‌کرد. او در آن مصاحبه که سال ۱۳۸۷ انجام شد، تاکید کرد سیاست وزارت اطلاعات در دوره او «نرم‌افزاری و مردمی» بود و این با آنچه «به رنگ ارغوان» به نمایش می‌گذاشت، «تفاوتی فاحش» داشت. بر اساس حرف‌های وزیر پیشین اطلاعات و آنچه در رسانه‌های آن زمان منتشر شد، مشکل وزارت اطلاعات دوره اصلاحات آن بود که حاتمی‌کیا تصویری رعب‌انگیز از وزارت اطلاعات و مناسبات درونی‌ آن به نمایش می‌گذاشت.

این فیلم حتی در دولت اول محمود احمدی‌نژاد هم رفع توقیف نشد؛ اما بعد از انتخابات جنجالی سال ۱۳۸۸ و با آغاز دولت دوم احمدی‌نژاد، یکی از اولین کارهای جواد شمقدری، معاون امور سینمایی وزارت ارشاد، کسب مجوز نمایش «به رنگ ارغوان» بود. این فیلم در جشنواره فجر سال ۱۳۸۸ روی پرده رفت و سیمرغ بلورین بهترین فیلم، کارگردانی و فیلمنامه را هم به دست آورد.

باید توجه داشت که در ایران، فیلم‌هایی که درباره نهادهای نظامی و امنیتی ساخته می‌شوند، به شکل عرفی برای دریافت مجوز ساخت و نمایش باید رضایت و تایید نهادهای مربوطه را به دست بیاورند؛ اما «برادران لیلا» یک ملودرام با رگه‌های اجتماعی است که داستانش با چنین نهادهایی ارتباطی ندارد. بر اساس ادعای روح‌الله سهرابی، «حاشیه‌های خودساخته» درباره این فیلم به دخالت نهادهای دیگر و جلوگیری از صدور پروانه نمایش آن منجر شد.

اشاره این مقام سازمان سینمایی به حرف‌های سعید روستایی و دیگر عوامل فیلم حین برگزاری جشنواره کن است. روستایی آن روزها حداقل در دو مصاحبه با رسانه‌های خارجی گفت که اگر قرار باشد فیلمش سانسور شود، او توقیف و اکران نشدن را به پذیرش حذف صحنه‌های فیلم ترجیح می‌دهد. او بعد از دریافت جایزه فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم (فیپرشی) جایزه خود را به مردم داغدار آبادان تقدیم کرد؛ مردمی که بعد از ریزش ساختمان متروپل تجمع‌های اعتراضی در شهر ترتیب دادند و سرکوب شدند.

برخورد با بیانیه اعتراضی سینماگران

چند ساعت بعد از انتشار حرف‌های مدیرکل دفتر نظارت بر عرضه و نمایش فیلم سازمان سینمایی درباره تصمیم ارگان‌های غیرسینمایی درباره «برادران لیلا»، خبرگزاری فارس در گزارشی، احتمال ممنوع‌الخروج شدن سینماگران حاضر در جشنواره کن امسال و چهره‌های سینمایی را که بیانیه علیه برخورد با مردم آبادان را امضا کرده بودند، مطرح کرد.

در این بیانیه که با عنوان «تفنگت را زمین بگذار» منتشر شد، از نیروهای نظامی و انتظامی که تجمع‌های اعتراضی مردم آبادان و دیگر شهرهای خوزستان را سرکوب می‌کردند، خواسته شد دست از خشونت بردارند و سلاح خود را زمین بگذارند و به سمت مردم شلیک نکنند.

بلافاصله بعد از انتشار این بیانیه، برخی رسانه‌های حکومتی در ایران مدعی شدند در تماس با برخی امضاکنندگان دریافتند که آن‌ها محتوای این بیانیه را تایید نمی‌کنند و از آن بی‌خبر بوده‌اند. این رسانه‌ها از جمله خبرگزاری فارس وابسته به سپاه پاسداران و سایت سینماپرس وابسته به «جامعه اسلامی هنرمندان» امضاکنندگان نامه را علنا به برخورد تهدید کردند.

محمد رسول‌اف، یکی از امضاکنندگان این بیانیه، در حساب اینستاگرام خود نوشت که برخی از امضا‌کنندگان را از «دستگیری» ترسانده‌اند و به برخی گفته‌اند دیگر نمی‌توانید کار کنید. سایت سینماپرس در یادداشتی، نویسندگان و امضاکنندگان را تهدید کرده بود که ممکن است این بیانیه «تحریک موثر به عصیان، فرار، تسلیم یا عدم اجرای ‌وظایف نظامی» نیروهای مسلح تلقی شود و به همین دلیل آن‌ها «محارب» باشند.

مجموعه این فشارهای رسانه‌ای بعد از چند روز فروکش کرد و حالا بعد از چند هفته، خبرگزاری فارس به شکل دیگری امضاکنندگان این بیانیه و عوامل فیلم «برادران لیلا» را به ممنوع‌الخروج شدن از ایران تهدید کرده است. این رسانه «لجبازی» امضاکنندگان بیانیه خطاب به نیروهای سرکوبگر و «ژست‌ها و رفتارهای هنجارشکنانه و اظهارنظرهای سیاسی و ضدملی» حاضران در جشنواره کن را عامل ایجاد این محدودیت جدید و بی‌سابقه برای سینماگران دانست. این در حالی است که «برادران لیلا» در جشنواره فیلم زوریخ هم پذیرفته شده و همان نسخه عرضه‌شده به جشنواره کن برای این رویداد هم ارسال شده است.

مسئولان سازمان سینمایی از یک‌سو شرکت این فیلم در جشنواره‌های خارجی بدون دریافت پروانه نمایش را بر اساس آیین‌نامه‌های دولتی غیرقانونی اعلام می‌‌کنند و از سوی دیگر گفتند سرنوشت فیلم از اختیار آن‌ها خارج شده است. اما جواد نوروزبیگی، تهیه‌کننده این فیلم که سابقه عضویت در سپاه پاسداران را هم دارد، روز شنبه آشکارا گفت که «برادران لیلا» پیش از شرکت در جشنواره کن «دو سه مرتبه در یک شورای اولیه» در سازمان سینمایی بازبینی شد و هشت مورد «اصلاحیه» به آن داده شد. او تایید کرد که سه تا چهار مورد از این موارد اعمال شده است؛ بنابراین مسئولان سازمان سینمایی نمی‌توانند از محتوای این فیلم ابراز بی‌اطلاعی کنند. با این حال ظاهرا فشارهای اشخاص و گروه‌های تندرو بعد از برگزاری جشنواره کن و بازتاب نمایش این فیلم در کنار «عنکبوت مقدس»، وضعیتی ایجاد کرده است که حتی مسئولان سینمایی فعلی که خود را از جریان ارزش‌گرا و انقلابی می‌دانند، توان مدیریت حاشیه‌ها و فشارها را ندارند.

ورود نهادهای امنیتی به حوزه تصمیم‌گیری درباره توقیف فیلم‌ها یا ممنوع‌الخروج کردن بدون صدور حکم دادگاه حتی اگر بلوف مسئولان سینمایی و رسانه‌های همسو با دولت فعلی برای ایجاد رعب و وحشت برای سینماگران و شانه خالی کردن از پذیرفتن مسئولیت صدور مجوز نمایش برای آثار سینمایی باشد، نشانگر ورود به مرحله جدیدی از فشار بر سینمای ایران است. سینمایی که همین حالا هم با بحران مخاطب مواجه است و علاوه بر از دست دادن تاثیر فرهنگی و اجتماعی، به لحاظ اقتصادی نیز با شکست‌های پی‌درپی در گیشه سرد و کم تماشاگر روبه‌رو است.